Инсандин эдеблувал квекай ибарат я? Ам гьикI хуьда? Дагъустандин халкьарихъ эдебдинни марифатдин, яни инсан инсан хьиз тербияламишунин дегь девиррай атанвай кьетIен адетар, къанунар, къайдаяр — санлай чIехи къурулуш ава. Эдеблу, марифатлу, тербиялу инсан арадал атун патал халкьди жуьреба-жуьре адетар, амалар, къанунар, къайдаяр кардик кутазва. Гьелбетда, вири инсаниятдин ирсни авайди я. Амма гьар са халкьди чпиз хас тир кьетIенвилерни кардик кутазва. Гьадакай милливални арадал къвезва.
Гьар гьикI хьайитIани, инсан тербияламишзавай марифатдин (эдебдин) асул дибар вирибур патал сад я. МасакIа инсан тIвар алай кьетIенвал (акьулдин, камалдин, амалдин, алакьунрин, вич кьиле тухунин ва икI мадни маса терефрин) фикирдиз гъиз хьун мумкин туш. Гьа дибар, сад лагьайди, чир хьун лазим я. Кьвед лагьайди, абур хуьнни, виликди тухунни, несилар тербияламишиз, кардик кутунни важиблу я. Гьавиляй арифдарри лугьузва: “Алим хьун регьят я, инсан хьун — гзаф четин”.
Инсандин гьар са амал, кар, фикир, къачузвай кам марифатдин жигьетдай гьикьван метлеблуди, хийирлуди, герекди ятIа “алцумзавайди” уьмуьр я. Адан уьлчмеярни намус, гъейрат, лайихлувал, адетриз вафалувал, уьтквемвал, мергьяматлувал хьтин манайри арадал гъизва.
Эхь, марифатдин (эдебдин) тербияди инсандик вири общество патал хийир авай инсанпересвал, михьивал, гъейратлувал, гьахъвал, дуьзвал, къенивал, дуствал, зегьметдал ашукьвал, викIегьвал, имтигьанра дурумлувал, халкьдиз, ватандиз вафалувал хьтин ерияр кутун лазим я. Ибур сад-кьве йикъан ва я са гьикI ятIа кIан хьуналди арадал къвезвай ерияр, дережаяр туш. Абурухъ яргъал йисарин уьмуьрдин тежриба, несилрин ирс, тарсар, крар гала. А тежриба марифатдин кодексда хьиз, халкьдин фольклорда — мисалрани мискIалра, махарани манийра, насигьатдин келимайра гьатнава.
Халкьдин марифатдинни эдебдин нормаяр гьихьтинбур ятIа, винидихъ лагьанва. Абурукай чун кьилди-кьилди рахазва.
Лавгъасузвал
“Лавгъавилиз кьил ягъай кIек гьамишан амукьда тек”, лагьанва са шаирди. Гьикьван камаллу гафар я!
А бенде хьи гзаф лавгъа,
Вак текьий, вич амаз ягъва.
Ийиз кIанда къати юргъа,
Гьич ламран ериш тийижиз, — лагьанва арифдар СтIал Сулеймана инсандин лавгъавиликай, вичи вич яцIуз кьуникай. Им бес чи гьар са несилдиз ганвай чIехи тарс тушни? Халкьдин камалди арадал гъанвай эдебдин тербиядин тарс!
Гьа и ериди чи рикIел “гьахълувал”, “михьивал” хьтин ериярни хкизва. И жигьетдай халкьди яратмишнавай мисалрин кьадар ни гьисабна?
“Кашни фий — намус амукьуй”, “тапаррин мензил яргъал фидач”, “хва ятIа, кьулухъай ямир”, “чинеба кьадайди кицI я”, — гьикьван маналу мисалар, тешпигьар я!
Регьимлувал, хъсанвал
Ибурни пис ерияр туш. Регьим авачирдахъ хъсан крар, михьи ниятар, идахъ галаз сад хьиз, халкьдин арада гьуьрмет, авторитетни бажагьат жеда. “Хъсан балкIанди пис цан цадач”, “хъсанвал авуна, гьуьлуьз вегь — квахьдач”, “хъсанвили хъсанвал хада” — мад ва мадни мисалар гъиз жеда.
Регьимлувал инсандиз цавари, тIебиатди ганвай пай я. Амма адакай менфятни хкудиз чир хьана кIанда. “Виш сеферда хъсанвал авурдаз са писвал залан аквада”, “гьуьрмет къазанмишун — йисарин, писвал авун са декьикьадин кар я”, “ваз писвал авурдаз жува хъсанвал ая”, “и кьена фидай дуьньяда писвал квез я?!” мад ва мад мисалри са кардикай лугьузва: инсандин марифатдин кодексда регьимлувили, хъсанвал авуни кьетIен чка кьазва. “Писвал тавун — гьамни хъсанвал я”, — ажеб лагьанвачни!
Чирвилерихъ еримишун
Имни чи инсанрин эдеблувилин дережа къалурзавай ярж я. Ингье халкьдин камалди и жигьетдай гьихьтин насигьатдин келимаяр арадал гъанватIа: “Кьил хьурай, бармак жагъида”, “илим инсандин камал я”, “къиметлу гаф къизилдилай багьа я”, “къуватдилай акьул гужлу я” ва икI мадни.
Яшлудаз гьуьрметунни чи халкьдин дегь девиррай атанвай адет я. Адал гилани чи вири магьалра, вири халкьари амалзава. “Кьуьзуьди кIвалин берекат я”, “чIехидаз яб тагайди чIехи баладик акатда”, “жегьил лежберди цан цада, кьуьзуьда тум вегьеда”, “къапуна авайди тIуруни къачуда”, — ибур гьакъикъи камалдин, эдебдин къадакьар тушни бес!
Зегьметдихъай кичIе тахьун, жуван ризкьидин къайгъуда жув хьун — ибурни инсандиз гьуьрмет гъидай ва абур хуьзвай адетар я. “Вуч цайитIа, гьам экъечIда”, “вирт гъидай чIиж яргъамаз чир жеда”, “зегьмет кIанидаз берекатни жеда” — мад ва мад мисалрин метлеб садрани квахьдач.
Гьа икI, инсандиз кьенятлувиликай, гьар затIунин къиметлувиликай, ватандиз, инсандиз вафалувиликай, игитвиликайни уьтквемвиликай чирвал гунин карда халкьди туькIуьрнавай хурун эсеррихъ авай метлеблувиликай чун винидихъни раханва.
“Ватандивай хьайиди чандивай жеда”, “ватандин къадир гъурбатда чир жеда”, “дидени ватан са гафар я”, “кард мукалай элячIдач” — гьикьван хъсан мисалар я! Инсандик ватандашвилин ерияр кутунин карда ихьтин мисалрин метлеб чIехиди я.
Дагъвийрин къанажагъдин, ахлакьдин гьар са терефдихъ вичин асас мана-метлеб ава. Тербиядин кIвалахда гьа манайрикай-метлебрикай менфят хкудиз чир хьайитIа, са шакни алачиз, уьмуьр кадгъайди, инсанди асайиш къачузвайди, яни вичелайни, масадалайни разивал къалурзавайди, маса гафаралди лагьайтIа, гьахълувилин, михьивилин, намуслувилин куьлгедик квайди гьиссда. Дагъвиди гафунин михьивилиз гьамиша гьуьрметда. “Акьуллу гаф къизилдив барабар я”, “гаф гана, кар ая”, “гаф лагьана, жув хъуьремир”, “гафар — еке, крар гъвечIи мийир” ва икI мадни мисалри чи халкьдин эдебдинни камалдин дибдикай, дувулрикай хабар гузвачни бес!
Гьахъвални дуьзвал дуствал хьтин манадихъ галазни алакъада ава. Гьахъвал, михьивал, сада-садаз ихтибар авун, гьуьрмет авачиз, дуствал арадал къведани? “Дуст кьун регьят я, хуьн — четин”, “виш манатдилай са дуст хъсан я”, “дуст — чинал, душман къулухъай рахада”, “садвал авай чкада берекатни жеда” — аквазва хьи, гьар са мисалди чаз жув уьмуьрда кьиле тухудайвал чирзава. “Дагълар дуствилелди гужлу я” лугьузва. Дугъриданни, тарихдини шагьидвалзавайвал, чун азадвиле, адлувиле хвейиди, хуьзвайдини чи халкьарин садвал, дуствал, садаз садан къадир хьун, сад садал пехил тахьун я. Ихьтин ерийри, адетри чун агъзур йисара хвена, гележегдани хуьда.
(КьатI ама)
Шайдабег Мирзоев,
ДГПУ-дин профессор, РФ-дин кьилин школадин гьуьрметлу работник,
просвещенидин отличник
