ЧIехи Гъалибвилин — 75 йис

Ватандин ЧIехи дяведа Советрин Союздин халкьари, Яру Армияди къалу­рай кьегьалвилер, фашистрин Германиядин винел къачур гъалибвал дуьньядин тарихда гьатнава. Амма къе Европадин уьлквеяр, халкьар фашизмдин къармахрай акъудай, лукIви­ликай хкудай, Дуьньядин кьвед лагьай дяве агалкьунралди эхирдиз гъайи, Гитлер лугьудай алчах зулумкардин мурадар тахьай мисал авур Яру Армиядин ва Советрин халкьдин­ къазанмишунар хъендик кутадайбур, гъалибвилин нетижаяр масадбурун тIвара­рихъ ядайбур, гьа гъалибвал къа­занмишуник­ зурба пай ку­тур генералриз, аскерриз эцигнавай памятникар чукIурзавай­бур майдандиз акъатнава. Ихьтин гьалара Россия Гъалибви­лин 75 йисан­ юбилейдиз гьазур жезва. И ва­къиадиз талукьарна тухудай мярекатар, гьелбетда, тарифдинбур жеда. Уьл­кведин Президент В.Путина­ маса государствойрин кьилера авайбуруз гиламаз суварик атун теклиф­зава. Юбилейдин мярекатар гьар са регионда, шегьерда­, район­да, хуьре тухуда. Идал са шакни алач. ГьикI ла­­­­гьайтIа, немсерин тум-кьил авачир ва ин­саф­суз кьушунрихъ галаз чIу­гур къизгъин жен­­гера Советрин Союздик акатзавай гьар са республикадин векилри иштиракна, ЧIехи Гъа­либ­вал къазанмишуник чпин лайихлу пайни ку­туна.­

Тарихчийри ва пешекарри тестикьарзавайвал, Кавказ хуьн ва азад авун патал 1942-1943-йисара кьиле фейи женг лап зурбабурук, Советрин государство патал метлеблубурук акатзава. Адалай инихъ 77 йис алатна­ва. И женгиникай къенин несилдиз са акьван чизвач. Чир хьун мажбури кар я. Вучиз лагьай­тIа, Гъалибвал, азадвал регьятдиз гьатзавайди туш эхир.

РикIел хкун лазим я хьи, 1941-йисан зур па­юнин ва 1942-йисан сифте варцарин ва­къи­а­яр Советрин государстводин кьилевайбуру гьич­ гуьзлемишни тавурбур хьана. Яру Армия­дин кьушунри, фашистрин жаллатIриз ри­кIе­лай тефидай ягъунар кьазвайтIани, аске­рар, тех­ника пучзавайтIани, анжах кьулухъ чIугваз­вай. ГьикI лагьайтIа, къуватар барабар­бур тушир. Душманди Харьков, Донбасс, Крым кьунвай, Ленинград гьалкъада тунвай. Немсер Во­ронеждив, Дондал алай Ростовдив агакьнавай.

Ихьтин гъалибвилери Гитлер а кардихъ инанмишарна хьи, Яру Армия кукIварнава, адахъ такъат амайди туш. Гьа къе-пака дявени эхирдиз къведа. Чешмейри ша­гьидвалзавайвал, 1942-йисан 23-июлдиз Гитлера вичин генералриз малумарна: “Урусрин  эхир жезва. Чна эхиримжи варцара кьур ягъунрилай гуьгъуьниз абурухъ кIвачел акъ­ваз­ хъийидай такьат амач… Гила чи, иллаки “А” армиядин вилик акъвазнавай кьилин везифа сад я — Кавказдал гьужум авун…”

И жуьредин тапшуругъар гузвай фюрера РагъэкъечIдай патан фронтдин кьушунриз регьбервал гунни вичин хивез къачуна. Адаз жезмай кьван фад Советрин Союздал гъалибвал къазанмишуникай вири дуьньядиз малумариз кIанзавай эхир. Ихьтин мурадар рикIе авай Гитлера “Эдельвейс” тIвар алаз махсус директива гьазурна. Ана генерал Клейстан танкарин 1-армиядиз ва генерал Готан танкарин 4- армиядиз сентябрь алукьдалди Грозный кьун, сентябрдиз Дагъустан гьалкъада тун ва, кьилинди, 25-сентябрдиз Бакудиз гьахьун­, нафтIадин мяденрин иесивал авун буйругънавай. Гьа са вахтунда Гитлеран кьушунри Сталинграддални вири къуватривди гьужумнавай.  Сталинграддал гьужумун патал тежрибалу армийрикай фельдмаршал фон Вейх­сан регьбервилик кваз “В” группа гьазурнавай­.

Къейд авун лазим я хьи, 1940-йисара  Ба­кудин ва Кеферпатан Кавказдин нафт СССР-дин вири экономика патал кар алай чешмеяр тир. Украина душмандин гъиле гьатайдалай гуьгъуьниз техил гьасилзавай Кавказдин ва Кубандин важиблувал, метлеблувал виниз акъатна. Идалайни гъейри и маканра уьлкведин экономика патал менфятлу рудаярни авай. Эгер Кавказ гъиляй акъатун хьайитIа, ида СССР-диз акси яз тухузвай дяведин сергьятар гегьеншарзавай, душмандин руьгь хкажзавай. Гитлераз и кар хъсандиз чизвай ва адаз Бакудилай гуьгъуьниз Грузияни вичин гъилик ийиз кIанзавай.

Душмандин хура акъвазнавай Кьибледин фронтдин кьиле командующий Р.Малинов­ский, Закавказьедин фронтдин  — командующий И.Тюленев, Кеферпатан Кавказдин фронт­дин — командующий С.Буденный, ЧIулав­ гьуьлуьн флотдин кьиле командующий Ф.Октябрьский авай. Женгер башламишдай кьиляй Яру Армиядин ихтиярда 112 агъзур аскер­, 121 танк, 2160 орудияр, 230 самолёт, душмандин патани, талукь тирвал 170 агъзур­ кас, 1130 танк, 4,5 агъзур орудияр, 1000 само­лёт авай.

Тарихдин ктабра кхьенвайвал, гъалибвилери руьгьламишнавай, хейлин артухан такьатралди таъмин тирди гьиссзавай ва Гитлеран тапшуругъри къуват гузвай душманди 1942-йисан 25-июлдиз Кавказ кьун патал чIехи гьужум тешкилна. Нацистрин Германиядин кьушунра Румыниядин, Сло­вакиядин ва Италиядин армиярни авай. Клейстан, Готан танкарин, Руоффан 17 ла­гьай­ ва Румыниядин 3-армийри виликди гьерекатна.  Цавай абуруз люфтваффейрикай ибарат гьавадин 4-флотди куьмек гузвай. Дондин, Армавирдинни Майкопдин операцияр тIвар акьалтай женгера душмандин хура Яру Армиядин кьушунривай акъвазиз хьанач.­

1942-йисан 23-июлдиз Дондал алай Ростов муьтIуьгъарай душманди Кубандал гьужумна. Советрин кьушунрилай фашистриз лазим тир басрух гуз алакьнач. 18-лагьай ар­миядин сенгеррай пад акъудай немсер Батайскдиз мукьва хьана. 26-июлдиз Кьиблепатан фронтдин вири мулкара гьалар чIуру па­­тахъ элкъвена. Чибуру кьулухъ чIугуна­, фа­­­­шистри, са артух четинвал авачиз, Кубандин гегьенш чуьллерай виликди еримишна.

28-июлдиз Кьиблепатан фронт чукIурна ва адан кьушунар Кеферпатан Кавказдин фронтдив вахкана. Верховный Ставкадини адан вилик везифа эцигна: вири къуватралди душмандин гьужумдин вилик пад кьан ва Дондин кьиблепата гьалар дуьзгуьн патахъ элкъуьрин. Амма аскерралди, техникадалди хейлин къуватлу тир душмандихъ галаз зурба телефвилер арадал гъизвай къизгъин женгерай акъатнавай Яру Армиядин кьушунрихъ немсериз аксивалдай такьат амачир. Гьавиляй фашистри сад-садан гуьгъуьналлаз 3-августдиз Ставрополь, 7-августдиз Армавир, 10-август­диз Майкоп, 12-августдиз Краснодар, Элиста, 25-августдиз Моздок, 11 сентябрдиз Новороссийскдин чIехи пай кьуна. Эльбрус дагъла­рин кукIушдал немсери чпин пайдахни акIурна. Анжах 1942-йисан сентябрдин эхирра Малгобек райондин мулкара, дагълара немсерин гьужумдин вилик пад кьуна. Абуруз мад виликди гьерекатдай мумкинвал хганач.

Лугьун лазим я хьи, гьа и вахтунда Германиядин кьушунри Сталинград кьун патални еке къуватар желбнавай. Советрин кьушунри чилин са чIук, куьче, кIвал хуьн патал, чанарни гьайиф текъвез, чIуг­ваз­вай женгери нетижа  тагана  тунач. Кавказдин­ дагъларани душмандивай виликдай хьтин гьерекатар хъийиз хьанач. Ватан хуьн патал Кефер­патан Кавказдин вири республикайрин, областрин, крайрин халкьар къарагъна. Агъзурралди итимар, дишегьлияр, жегьилар гуьгьуьллувилелди фронтдиз фена. Душман­дихъ­­ галаз дагълара гъвечIи женгер тухудай­ махсус отрядар, ротаяр тешкилна. Абуру фашистрив я юкъуз, я йифиз ял ядай, ксудай мумкинвал вугузвачир. Лётчикри датIана фри­­цар алай, кIеви хьанвай чкайрикай хабар гузвай ва чи кьегьалри абур хабарсуз къирмишзавай.

ЯтIани Германиядин фронтрай Кавказдин мулкариз цIийи-цIийи алава дивизияр рекье хутазвай. Абуру 1942-йисан 25-октябрдиз ­за­йиф хьанвай 37-армиядин сенгеррай пад акъуд­на ва Нальчик, Гизель шегьерар кьуна. Мад душмандивай чпин алчах мурадар кьилиз акъудиз хьанач. Ноябрдин сифте кьилера Яру Армияди Гизель азадна ва Германиядиз Грозныйдин, Бакудин нафтIадин мяденрихъ фидай рехъ гьамишалугъ агална.

Советрин кьушунрив Москвадай агакьнавай тапшуругъ сад тир: вири къу­ватар санал кIватIна, вири мумкинвилери­кай менфят къачуна, душмандин сенгер­рал­ гьужум ийин ва Моздокдинни Алагирдин патарив гвай фрицрин армияр барбатIин. Гьа идалди Кавказ патал кьиле фейи женгерин сад лагьай пай акьалтIна. Немсерин “Эдельвейс” план кьилиз акъатнач.

1943-йисан январдилай эгечIна, Советрин кьушунри фашистриз фир-тефир чка сална. Санлай къачурла, Сталинграддин къва­ларив ва Кеферпатан Кавказда гьалар Яру Армия патал хъсан терефдихъ элкъвенвай. Чи кьушунри Ростов, Сальск шегьеррихъ­ фенвай рекьерай гьужум башламишна. Гьалкъада гьатунихъай къурху хьайи немсерин тан­карин 1- армия Ставрополь галай патахъ фена. 44, 9, 37-армийри ва Кубандин атлуйрин корпусди авур гьужумдикай менфят къачуна, 58-армияди Моздок азадна. Армийриз фа­шистрин кьушунар, гьалкъада туна, бар­ба­тIиз кIанза­вай, амма и сеферда абуру чпин кьил саламат авуна. 21-январдиз 44-армияди, партизанрин куьмекни галаз, Ставрополь азадна.

Гъиле гьатнавай шегьерар, хуьрер, мулкар чпин пацукай хкудиз такIанзавай Германиядин, Румыниядин, Италиядин армийри Советрин кьушунриз кьетIендиз аксивалзавай, Гитлера абуруз ара-ара алава армияр рекье хутазвай. ЯтIани абурухъ Яру Армиядин хура акъваздай такьат амачир. Сталинграддин, Ростовдин, ЧIулав гьуьлуьн, Кубандин, Тамандин, Новороссийскдин терефри­хъай­ душмандиз рикIелай тефидай ягъунар кьуна. 10-сентябрдиз Советрин кьушунри зур­б­а гьужум тешкилна. 9-октябрдиз Кавказ патал чIугур женгер эхирдиз атана ва душмандикай Калмыкия, Чечено-Ингушетия, Ке­ферпатан Осетия, Кабардино-Балкария, Ростовдин область, Ставрополдин край, Карачаево-Черкессия, Адыгея, Майкопдин наф­тIадин мяденар азадна.

Кавказ патал кьиле фейи женгера къачур гъалибвал Гитлеран рикIиз гапур сухай мисал хьана. Ада вичин генералриз гьикьван эмирар, гьараяр авунатIани, Кавказ адан гъиляй акъатна. Къизгъин ва гзаф телефвилер арадал гъайи женгера къалурай кьегьалвилерай агъзурралди аскерар, офицерар, партизанрин, далу пата зегьмет чIугур агьалийрин кьегьалвилер орденралди­, медалралди къейдна. СССР-дин Верховный Со­ветдин Президиумдин Указдалди “Кавказ оборона авунай” медаль тайинарна. Адаз гзаф кьадарда женгчияр ва зегьметчияр ла­йих­лу хьана.

Ватандин ЧIехи дяведин тарихда Кавказ патал кьиле фейи женгерихъ кьетIен метлеб ава. Советрин кьушунрин уьтквемвал, дирибашвал, вафалувал себеб яз, Кавказ душмандин гъиле гьатнач. И къизгъин женгера 2 агъзурдалай виниз дагъустанвийри, агъзурралди­ дишегьлийри, яшлубуру, жегьилри душмандин кьушунриз, танкариз акси сенгерар туь­кIуьрун патал зегьметдин фронтда иштиракна.­

Дагъустанда и вахтунда гуьгьуьллу атлуйрин эскадрон тешкилнай. Адаз Граждан дяведин игит Къара Къараева команда ганай­. 416-дивизиядик кваз дагъустанви атлуйри немсериз рикIелай тефидай ягъунар кьуна ва гъалибвал мукьвал авуник чпин пай кутуна.­

Кавказ душмандикай хуьн патал хейлин дагъустанвийри, гьа гьисабдай яз чи ватан­эгьлийрини чпин чанар къурбандна. Абурукай сад Советрин Союздин Игитвилин тIвар­цIиз лайихлу хьайи дирибаш летчик Валентин Эмиров тир. Душмандин самолетар къирмишзавай летчикди 1942-йисан 2-сентябрдиз кьиле фейи Дагъустандин халкьарин митингдал гъиле яракь кьаз жедай кьванбуруз Кавказ хуьн ва фашистар терг авун патал къарагъуниз эвер ганай.

Нариман Ибрагьимов

 

Халкьдин митингар

Къизгъинвилел, четинвилерал,  яргъал финал ва дяведин майданрал гьалтайла, Кавказ патал кьиле фейи женгини Ватандин ЧIехи дяведин тарихда кар алай чка кьазва. ЧIу­лав ва Каспий гьуьлерин арада авай чилерал, цава ва гьуьле, Дондин ва Ставрополдин чуьллера, та­мара, Кеферпатан Кавказдин дагълара 15 вацра фашистрин жаллатI­рихъ галаз лап къизгъин женгер кьиле фена.

Гитлеран мурад сад тир — Кавказ­ кьун ва гьа идалди дяве кьиле финин гьалар вичин хийирдихъ эл­къуь­рун. Амма Кеферпатан Кавказдин халкьарин къаст душман кукI­ва­рун, ам кьулухъди чукур хъувун тир.

1942-йисан 13-августдиз Орджоникидзе шегьерда Дагъустандин, Дон­­дин, Кубандин, Ставрополдин, Ка­бардино-Балкариядин, Кеферпатан Осетиядин, Чечено-Ингушетиядин халкьарин фашистриз акси зурба митинг хьана. Вирида са сивяй ал­­­чах душман кукIварунин, ивидин стIал ку­май кьван хайи чил, Ватан хуь­­нин гьа­къиндай кьин кьуна. Кеферпатан Кавказдин вири халкьариз кхьей Эвер гуна осетинрин машгьур шаир Коста Хетагурован гафар гьар са­даз таъсирдайбур тир: “Ивидин гьекь­­ авахьиз зулумкардиз къул­лугъ­­далди, азад халкь яз кьиникь хъсан я”.­

23-августдиз фашистриз акси ми­тинг Тифлисдани хьана. Адан иштиракчийри, вири Кавказдин халкьарихъ элкъвена, малумарна: “Чна дагъларин гьар са дере, син, кукIуш, жигъир садан тIемни акакь тийидай сенгердиз, душман кьиникьал гъидай жегьеннемдиз элкъуьрда”.

1942-йисан 2-сентябрдиз Гитлеран кьушунрихъ галаз женг чIугуниз талукьарнавай митинг Махачкъалада кьиле фена. Яру Армиядин коман­диррин, политработникрин, Кеферпатан Кавказ хуьзвайбурун тIва­ру­нихъ кхьенвай Эвер гуна ихьтин гафарни ава: “Дагъустандин хал­кьар­ женгериз гьазур я. Чна чи республика душмандин тIем акакь тийи­дай къеледиз элкъуьрда. Гьар са дагъви­ди вичин дирибашвилелди, жуьрэтлувилелди, Ватан кIан хьуналди фа­шистрихъ галаз женг чIуг­ва­да, абуруз Кавказдиз, Бакудин нафтIадин мяденриз фидай рехъ агалда”.

Кавказдин халкьари чпи гайи кьин кьилизни акъудна. Агъзурралди рухваяр ва рушар гуьгьуьллувилелди фронтдиз фена. Далу пата амукьайбуру чпелай алакьдайвал Яру Ар­мия­диз куьмекарна, чка-чкада сенгерар туькIуьрунин карда ишти­ракна. Са куьруь вахтунда республикаяр Яру Ар­мия герек яракьралди таъминарзавай майдандиз эл­къве­на. Гьатта танкар, самолётар акъудун патал пулдин такьатарни кIватIиз хьана.

И четин вахтунда дагъвийрин ватанпересвилин ерияр мадни винел акъатна. Закавказьедин милли дивизияр тешкилуни а четин йикъара вири халкьдин садвилин, тупламишвилин гьакъиндай шагьидвалзавай. Ватандин ЧIехи дяведин йи­са­ра­ Яру Армияда кьушунрин милли 66 десте авай. Закавказский фронтдин кьушунрин Кеферпатан группада гуржийрин — кьве, азербайжанрин — кьуд ва эрменийрин кьве диви­зияр кардик квай. Амай частара Кавказдин халкьарикай тир аскеррин кьадарди 42 процент тешкилзавай.

ИкI, СССР-дин халкьарин тупламишвални ватанпересвал Кавказдиз сухулмиш жез алахънавай фашистрин геллегьар патал къачуз те­жер, тIем акакь тийир мягькем къеледиз элкъвена.

Абад Азадов