Гьар сеферда чи уьлкведа авай коррупциядикай ва адахъ галаз женг чIугуникай веревирдер ийидайла, зи фикирдиз Урусатдин пачагь I Николая ам тергун патал авур чалишмишвилер къведа. Тарихчийри кхьизвайвал, Россияда чуьнуьхунрин и кьил а кьил авачирди пачагьдиз чизвай. Гьатта ада садра вичин хциз — гележегдин императордиз гуя лагьаналда: “Сашка, чи уьлкведа, аквар гьаларай, чуьнуьх тийизвайбур анжах са зунни вун я”. Гьар гьикI ятIани, Николая “охранкадин” III отделенидиз Россияда авай 56 губернатордикай ришветар къачун тийизвайбур вужар ятIа, чирунин тапшуругъ гана. Ахтармишунар тухвана, “охранкади” хабар гана хьи, ахьтинбур тек кьве кас ава: Ковалдин губернатор Афанасий Радищев ва Киевдин — Иван Фундуклей. Пачагьди, мягьтел хьанвай тегьерда фикирлу яз, суал гузва: “Зун гъавурда акьазва, Фундуклеяхъ ришвет къачунин игьтияж авач — адахъ чIехи девлетар ава. Бес чIехи девлетар авачир Радищева вучиз къачузвач? Аламат жедай кар я им”.
Пачагь Николаян гафар рикIел атайла, къенин девирда зи фикирдиз Нариман Абдулмуталибов ва Осман Абдулкеримов къвезва — талукь тирвал, Сулейман-Стальский ва Ахцегь районрин регьберар. И районрин гьахълувал, дуьзвал кIандай гзаф агьалийри, зи танишри лугьузвайвал, абуру ришветар къачузвач. КIелзавайбур зи гъавурда дуьз акьун патал къейд авун чарасуз я: инал заз амай районринни шегьеррин ва маса дережайрин регьберрин, къуллугъчийрин гъилин ва намусдин михьивилел шаклувал гъиз кIанзавайди туш. Аллагьди яргъазрай. Шаклувал гъидай делиларни авач кьван. Абуруни ришветчивилихъ галаз тайин женг чIугвазва, за фикирзавайвал, михьивилелди кIвалахзава. Виринра хьиз, винидихъ тIварар кьунвай районрани регьберрилай наразивалзавайбур авачиз туш. Амма и районра хабардар чирхчирар захъ гзаф ава. Инал за гъизвайдини гьабурун асул гьисабдин фикирар, гьабурун къиметар я. Идалайни гъейри, макъаладин мана “Девлетлу хьун шартI туш…” хъсандиз ачухарун патал пачагьдин ва къенин девиррин и мисалар гекъигуниз кутугайбур яз акуна. ТIалабда зи гъавурда дуьз акьун. “Къачузва” лагьана зазни садавайни ван атанач. Инсанрин и гафарал шаклувал гъидай бинеярни захъ авач. Гьахъ лагьайтIа, ара-ара ихьтин ванер къведа: “Жедай кар туш. Къе чIехи къуллугъдал хьун ва ришвет къачун тавун? Мумкин месэла туш”. Пачагь I Николаяни гьа икI фикирзавай. Амма чIехи девлетар ва вилик фидай чIехи мумкинвилер авай чIехи уьлкведа пачагьдилайни адан хцелай гъейри, чуьнуьхунар тийиз, чIехи къуллугърал гьакъисагъвилелди кIвалахзавайбур мадни авай. Анжах абурун кьадар лап тIимил тир.
Губернатор Иван Фундуклеян буба туьрквери девлетлу империя Византия кьурла, кьилиз чара авун патал анин меркез Константинополдай хизанни галаз Россиядиз катай грек тир. Ам Украинадин Нежин шегьерда авай грекрин колониядиз куьч хьана. Са кьадар йисара яшлу грекди дарвилерни эхна, пул кIватIна, “откуп” (чехирар маса гудай ихтияр, лицензия) къачуна. Йисалай-суз девлетлу жезвай адакай лап фад миллионерни хьана.
Миллионер Фундуклеян хва Иванан аялвал ва жегьилвал маса девлетлуйрин веледрин хьтинбур хьанач. Вичин 7 йис тамам хьайила, гележегдин губернатор бубади кIвалахдик кутуна. Ада лежбервални авуна, конторадин гъвечIи къуллугъчивални. Ам я адетдин школадиз, я гимназиядиз фенач. КIвализ къвезвай тежрибалу муаллимри адаз дерин чирвилер гузвай. Адаз вири рекьерай чирвилер, хъсан тербия гун патал бубади пул кьенятзавачир. Гележегдин губернатордиз Европадин саки вири чIалар чидай.
Хейлин йисара жуьреба-жуьре гъвечIи къуллугърал хьайи Иван Фундуклеян алакьунар, бажарагъ, намуслувал акур Новороссиядин генерал-губернатор граф Михаил Воронцова ам кьетIен, важиблу тапшуругъар кьилиз акъуддай чиновникдин къуллугъдал тайинарна. Ивана вич гьакъикъатдани кар бажармишиз алакьдай, вири патарихъай хъсан гьазурвал авай госчиновник тирди къалурна. Пачагь I Николая 36 йисан яшда авай И.Фундуклей Киев шегьердин губернаторвиле тестикьарна. Ам Россияда виридалайни девлетлу губернаторрикай сад тир.
Заз инал а кардикай лугьуз кIанзава хьи, Фундуклея губернаторвилин къуллугъ патал женг чIугунач, ришвет ганач, вичин девлетар артмишун патал къуллугъдикай менфят къачунач. Бубадилай ирс яз амай чIехи карханайрин иеси, йисалай-суз мадни девлетлу жезвай, карчивилин бажарагъ авай жегьил грек са акьван хуш авачиз, вичин бубадин дуст граф Воронцован тIалабунриз килигна, губернаторвилин къуллугъдал фена.
ЧIехи къуллугъдал алай миллионерди чуьнуьхунралди вичин миллионрин кьадар артухарнач, ам пулар гваз къецепатаз катнач. Ада вичин миллионар шегьер аваданламишунин рекье ишлемишна, хсуси чIехи дараматар образованидин идарайриз багъишна. Хъвадай цикай кьитвал авай Киевдиз турбайра аваз яд гъайиди Фундуклей я. 1845-йисуз тIебиатдин бедбахтвилик Киевдин са шумуд магьле цик акатна. Зиянар хьайи агьалийриз губернаторди вичин жибиндай пулдалди, недай-хъвадай суьрсетдалди куьмек гана.
ЧIехи къуллугъдал хьайи сифте йикъара Фундуклеян патав, адет хьанвайвал, ришветар гваз атайбурун гуьгьуьлар ада чIурна: пул къачунач. “ЦIийи губернаторди цIийи, чIехи “ставкаяр” эцигнава жеди”, — фикирнай абуру. Вич ада ерли къачузвайди туш кьван! Акси яз, губернатор Фундуклея губернаторвиляй государстводи вичиз гузвай мажиб гьич садрани къачунач. Чиновникри ришветар къачун тавурай лагьана, Фундуклея государстводи абуруз тайинарнавай мажибар вичин хсуси такьатрин гьисабдай кьве сеферда артухарнавай.
Губернатордин кIвалахдин югъ пакамахъ лап фад “аппаратный совещанидилай” башламиш жезвай. Чиновникар гьич пакаман тIуьн незни агакьзавачир. Тух жедалди тIуьнар абуруз совещанидилай гуьгъуьниз Фундуклея гузвай. Губернатордин “приемдиз” гьар юкъуз къвезвай шегьерэгьлийрин арада пулдин куьмек тIалабиз къвезвайбурни жезвай. Абурун дерди гьасятда туькIуьзвай. А девирдин са мемуаристдин гьисабунрай, Фундуклея дарда авайбуруз, тIалабчийриз 1500 манатдив агакьна пул паяй йикъарни хьана (гекъигун патал: революциядилай виликан Россияда дана галай калин къимет 3 манат тир).
Абдулафис Исмаилов
(КьатI ама)
