Дагъустандин халкьарин руьгьдин  ирсина урусрин милли медениятди кьетIен чка кьазва. Вични чи халкьарин руьгьдинни яша­йишдин, тIебиатдинни истемишунрин кьетIенвилериз акьван мукьва я хьи, ам Урусатдин центрада яшамиш жезвай урусрин культурадин милли кьетIенвилерилай хейлин тафаватлу я.

Инал са кар къейдна кIанда: урусрин милли культуради (чIала, литературади, хейлин адетри, яшайишдин къайдайри)  Дагъустандин халкьариз дуьньядин цивилизацийриз рехъ ачухунихъ галаз сад хьиз, абур чеб чпизни мукьва жедай, саналди вилик фидай мумкинвилер артухарна.

Урусрикай тIвар-ван авай алимар тир Е.Козубскийди, П.Услара, В.Бартольда, А.Ген­­коди, И.Крачковскийди ва масабуру чпин къуватар ва чирвилер чи халкьарин тарихдин рекьер ахтармишуниз бахшунихъ галаз сад хьиз, Да­гъустандин халкьарин образованидин рекьеризни кьетIен фикир гана. Машгьур педа­го­гар тир В.Виноградова, В.Криштопади, Е.Криш­топади, И.Корбаненкоди, Е.Бокарева, Н.Бокаревади ва хейлин масабуру чи дагъви аялриз илимдин дибар чирунихъ галаз сад хьиз, чи мектебра, вузра кIе­лун патал сифтегьан учебникарни, методикадин пособиярни, куьмекчи ктабарни туь­кIуьрна.

Урус графика (кхьинрин къайда) чи алай аямдин милли кхьинрин бинеда гьатнава. Урусрин литературади чи цIийи аямдин чIа­лан устадар тир Р.Гьамзатован, А.Абу-Бакаран, Ш.-Э.Мурадован, М.Гьажиеван, Ф.Алиевадин, Р.Рашидован А.Саидован ва гзаф масабурун яратмишунризни кьетIендиз таъсир авурди аннамишна кIанда.

Урусрин музыкадин искусстводи чи милли музыкадин устадрин илгьамдизни къилав гана. Композиторар тир Г.А.Гьасанован, С.Агабабован, С.Керимован, Н.Дагирован, Ш.Чалаеван ирсини и кардин гьакъиндай шагьидвалзава.

Дагъустандин художникри — А.Жемала, Х.Мусаева, Д.Капаницына, Юнусилауди, Ю.Моллаева, А.Августовича, Э.Путерброта, А.Эмирбегова, Ш.Шагьмарданова чпин устадвал урус художникрин чешнейралди хкажайдал шак алач.

Гьа саягъда чи театррин, жуьреба-жуьре ансамблрин, музейрин, ктабханайрин ва  маса идарайрин хъсан адетар арадал атун, виликди фин, сифте нубатда, урусрин милли культурадихъ галаз алакъалу я.

Урус чIала чун, винидихъни къейднавайвал, дуьньядин цивилизацийрив агудунихъ галаз сад хьиз, чунни дуьньядиз чирайдал шак алач.

Амма эхиримжи вахтара, иллаки СССР хьтин государство чукIурайдалай инихъ, уьлкведа ва дуьньяда кьиле фейи хейлин дегишвилери чи милли культурайрин, гьа жергедай яз, урусрин культурадин алакъайризни чIуру патахъай таъсир тавуна тунач. Урус чIалаз, литературадиз, культурадин хейлин агалкьунриз “цIийи” жуьре къиметар гуз, абур чирунив ва хуьнив “маса тегьерда” эгечIиз алахъуни такур хьтин четинвилериз, татугайвилериз, гьатта гъалатIризни рехъ ачухна. Урус чIала, литературади, культуради чун агуд­завайди, и карди чун вири  къуватлу ийизвайди шаклувилик кутаз эгечIна. Урус чIал хуьнизни, культура, литература виликди туху­низни хейлин цIийи регионра (“аслу тушир” республикайра) манийвилер, гьатта къада­гъа­яр арадал гъайиди сир туш.

Милли алакъаяр зайиф хьуниз гьукумдин­ вини мертебайра бязи “политикри” урус чIалан “цIийи» этноним (ибара) “Кавказдин миллетдин векилар” ва маса ихьтин “цIийи рангар” квай гафар арадал гъунини таъсирна. Гьелбетда, халкьари чеб алай чкайрал къулайсузвал гьисс ийиз гатIунна. И карди Дагъустандай хейлин урусар, маса миллетрин векилар чпин бубайрин ватанриз, анра авай дагъустанвияр (кавказвияр) инрихъ хтунин гьалар, «къенепатан мигрантар» лугьудайбур арадал гъана.

Идалайни артух, чи регионрин алакъаяр кьатI хьуникди, экономикадизни еке кьацI яна. Шей гьасилдай къуватар, кIвалахдин чкаяр кьит хьунал гъана.

Дагъустандин савадлу общественностди­ милли алакъаяр кьатI хьуниз, я сада-садаз рекьер агалунизни разивал садрани гайиди туш.

Урус халкьдин векилрив лагьайтIа, ам гьа­миша чи дамах, даях, вири рекьерай куьмек гайиди яз, чи вири хъсан рухваярни рушар гьуьрметдивди эгечIайди я. Гилани гьакI я.

ЧIехи арифдар — алим Агьед Агъаева ви­чин вахтунда къейд авурвал, Дагъустанда, чеб гьи  миллетдикай ятIа хабарни кьан тийиз, вирибуру сад хьиз, чеб бинединбуру хьиз гьисс ийиз хьайиди я. Дагъустанвийри садра­ни, вуж и чилел сифте яз ва я вуж и мукьвара­­ атайди ятIа, хабар кьурди туш. Кьилинди Да­гъустандив ва дагъустанвийрив михьивилелди, хушвилелди, гьуьрметдивди эгечIун я.

Са карни тийиз, вич дагъустанви я лугьуз­, тIамбулар язавай явакьандилай, лап и мукьвара атанатIани, Дагъустанди цуьк акъудун патал зегьмет чIугвазвай гьар са касдив бинелудав хьиз эгечIун чи адет я, къейднава алимди.

Халкьар сад-садав агудзавайди, къуватлу ийизвайди гьакъикъи зегьметчидиз, ватандашдин тIвар вине твазвай гьар садаз кутугай къимет гун, адаз гьуьрмет авун я. Диндилай, образованидин дережадилай, я миллетдилайни аслу тушиз.

Ихьтин тербия гузвай чка сифтени-сифте школа, культурадинни илимдин идараяр, об­ще­ственностдин тешкилатар, гьар са хизан я.

Халкьар агудунин, садвал мягькемарунин адетар яргъал йисарин дурумлу зегьметди, чи бубайрин хъсан крарал, чи сад тир та­рихдал амал авуни арадал гъизвайдал шак алач. Тербиядин кIвалах бегьерлуди хьун па­тал а хъсан крариз рехъ гун, абур вилик кутун, несилриз чирун герек я.

Месела, Дагъустанда урус чIал чи госу­дар­стводин кьилинди, урусар чебни гьа чIалал­­ рахазвайбурун арада яшамиш жезвайди, и кардини чи вири культурайриз сад хьиз, хъсан патахъай таъсирзавайди чир жен, чирин.

Дагъустанда вири халкьарин, гьа жергедай яз урусринни, саки сад хьтин умуми психология, фагьум-фикир, адетар арадал атанвайди аннамишин. Чахъ виридахъ са ватан, са кьисмет, сад хьтин итижар ава.

Дагъустандин алай аямдин экономика, культура, здравоохранение, образование, маса хилер арадал атуник урус халкьдин векилри кутунвай пай гьихьтинди ятIа, винидихъни лагьанва. И кардай дагъвийри абуруз датIана гьуьрметзава.

Дагъустанда са миллетдикай ибарат тир государство арадал гъуникай садани садрани фикирнач, гилани гьакI я. Гьавиляй урусарни, чи вири миллетрин векилар хьиз, сад тир Дагъустандин халкь я.

Ихьтин аннамишвал, къанажагъ арадал атуниз урусрин милли культурадин тарихдин деринрай атанвай адетар, ирс, агалкьунар чируни, хуьни, виликди тухуни куьмек гудайди рикIел хуьн.

Урус культура чи халкьарин руьгьдин культурадин къакъудиз тежер пай яз кьабулнава, гьа карди чи садвал, къудратлувални хуьзва. Инлай кьулухъни чун са кьисметдин, са рекьин, са тарихдин векилар яз амукьуни чун хуьда!

Кьилинди а чIехи ирсиникай, адан мумкинвилерикай вири дережайра менфят хкудун я. “Дагъустандин халкьарин культураяр ва адетар” предмет мектебра чируни и кардиз къуллугъзава…

Ш.А. Мирзоев,
ДГПУ-дин профессор, РФ-дин
халкьдин просвещенидин отличник, РД-дин илимдин лайихлу деятель

(Макъала куьруь авунва)