Гафарин алемдай
Машгьур алим А.Гуьлмегьамедован пуд томдикай ибарат лезги чIалан гафаргандин сад лагьай томдин 56-чина «агьали // агьли // эгьли» гафариз «тайин са чкада яшамиш жезвайди» баян ганва. Пуд жуьре санал къалуруналди, алимди гъавурда твазва хьи, и гафунихъ гьа икьван жуьреяр ава. Пуд лагьай томдин 560-чина «эгьли» гафунин (и дуьшуьшда ам прилагательное я) сад лагьай мана икI ачухнава: «жегьил тир яшарай акъатнавай»; кьвед лагьай мана (и дуьшуьшда ам существительное я) – «жегьил тир яшарай акъатнавайди».
«Агьали/эгьли» туьрк чIалан гаф тирвиляй ам неинки лезги, гьакI маса чIаларани (хсуси фонетикадин кьетIенвилер вилив хвена) ишлемишзава.
Инал заз «эгьли» гаф маса гафарихъ галаз табийвилин алакъада авай ибарайрикай муракаб битав гафар арадиз къвезвай бязи чешнеяр чешмеярни галаз къалуриз кIанзава. Чпин кьетIенвилери фикир желбзавай ихьтин са жерге гафари лезги чIала иштиракзава. Месела, чаз гзафни-гзаф ватанэгьли, шегьерэгьли, районэгьли хьтин гафар ван жезва.
ЧIалан илимда, гафар арадиз атунин хиле муракаб (сложный) гафар туькIуьр хьунин и къайдадиз акахьун (сращение) лугьуда.
Маса жуьредани баян гуз жеда: табийвилин алакъа авай гафарин жуьтерикай арадиз къвезвайвиляй им лексико-синтаксический къайда я.
Винидихъ мисалар патал гъанвай гафари къалурзава хьи, абур «ватандин эгьли», «шегьердин эгьли», «райондин эгьли» ибарайрикай акахьунин жуьреда арадал атанвай битав гафар я. И дуьшуьшрани, гьакI чи писателрини шаирри чпин эсерра ишлемишзавай ихьтин маса гафарини кIелчи гъавурда такьунин кIеверани кикIара твазвач. Амма са бязи дуьшуьшра чун кегькир жезва. Месела, чал кхьинра, ктабра, гафарганра камалэгьли, къуллугъэгьли, къелемэгьли, динэгьли хьтин гафар гьалтзава ва абурни «камалдин эгьли», «къуллугъдин эгьли», «къелемдин эгьли», «диндин эгьли» ибарайрикай туькIуьр хьанвай муракаб гафар я. Гьавиляй инал суалар къвезва: камалдин эгьли (агьали), къуллугъдин эгьли жедайди яни? Бес и делилди «эгьли» гафунихъ «тайин са чкада яшамиш жезвайди» ва «жегьил тир яшарай акъатнавайди» манайрилай гъейри маса манани авайдакай хабар гузвачни? (Белки, маса чIаларани и гафунихъ чаз малум тушир манаяр ава жеди).
Гьар гьикI ятIани, авай гьакъикъат авайвал кьабулуниз мажбур я чун. Инкардай мумкинвал жагъин тийизвай делил ам я хьи, «эгьлидихъ» чи чIала «сагьиб», «иеси» гафариз мукьва манани ава. Яни «са вуч ятIани авай, гвай» инсан. Месела, Етим Эминан шиирда авай «дертэгьли» гафуниз фикир гун: «Гуьзел яр, на зун дертэгьли авуна». Шаирди ишлемишнавай «дертэгьли» гафуниз А.Гуьлмегьамедова вичин гафарганда «дерт авай инсан» я лагьана баян ганва.
Къейд ийин, «эгьли» диб кваз кIватI жезвай (акахьзавай) дибар морфологиядин жигьетдай барабарвилин алакъа авачирбур я. ТуькIуьр хьанвай саягъдин жигьетдай и жергедай тафаватлу жезвай тек кьве гаф фикирдиз къвезва: хуьруьнэгьли, дишегьли. Сад лагьай гафунин сифтегьан паюнин-гафунин падеждин эхир «цIранвач», кьвед лагьай гафунин сифтегьан паюнин-гафунин эхирда авай «и» сес къалурзавай гьарф арадай акъатнава (себеб ам я хьи, ачух кьве «и» ва «э» сесер сад-садан къвалав хьун чи чIалан тIебиатдихъ, орфоэпиядихъ галаз кьазвач). Ашкара тирвал, «эгьли» паюникай «егьли» хьанвай кьвед лагьай дуьшуьш мад чи чIала малум туш.
Чи шаиррин, писателрин эсеррин чIалара къекъвейла, ахтармишайла малум хьайивал, «эгьли» диб кваз арадиз къвезвай кьве дибдин гафар лезги чIала хейлин ава. Зи фикирдалди, тек-туьк ихьтин гафар писателри чпи туькIуьрзавай, масанра гьалт тийизвай неологизмаяр я. Агъадихъ заз писателринни шаиррин эсеррай са жерге мисалар гъиз кIанзава.
«Акьулэгьлидиз акьул гуз / КIандай паб хупI четин тушни!» «Вич гъурбатэгьли тир Кьеан Агъамирзеди, рикI пашман яз, кагъаз кхьизва чпин рикI алай езне малла Эминаз ва адан къвалав гвайбуруз саламар ракъурзава». «Камалэгьли дишегьлидин лишанар: Чир хьунухь я герек гьисаб – мизанар». (Е.Эмин).
«Адакай къе кхьизвай ксари Мегьамед Гьажиев халис инсан, баркаван лезги, чIехи камалэгьли тирди къалурун, валлагь, дуьз я». (Ч. Касбуба).
«Жамалэгьли ахьтин Юсуф, Амни вуна кьена, дуьнья». (С.Сулейман).
«Яраб Етим Эминавай и суал / Жузунай жал девирэгьли инсанри?». «АватIани гьуьле вич, / Хас туш адаз гьуьлэгьли яз /Аннамишун гьеле вич». (И.Гьуьсейнов).
«Космонавтар – бушлухэгьлияр гимидин къуша гигина туькIуьрнавай кьетIен кабинада жезва». (Ф. Нагъиев).
«ГьикI аватIа яраб уьмуьр, гъурбатэгьли балайрин». (З.Къафланов).
«Асеф Мегьман, на ви дердер дертэгьлидиз ачух ая…». (А.Мегьман).
«Дертэгьли кас, дердер пайиз луькIуьнал Ви дерт кьадай муъмин инсан амани?» (ЧI.Абдулгьамид).
«И келимайри и дертэгьлидин дерт, гъамлудан гъам, перишандан перишанвал я бегьем кьезиларзава, я бегьем аладарзава». «Чахъ галаз чи экуь рекье авачирди, — лагьана шаирди, вичин хайи хуьруьнэгьлийриз, — ам чаз акси кас я, халкьдиз акси къарагуьн я». (Къ.Межидов).
«Къачунвай хупI, хъсан тагьсил, дерин чирвал, — эгьлиурфан». (А.Гьасан)
«Хъсан хьана, катрамаканрин фермадал женнетэгьлийри кIвалахзава!» (Р.Гьажи).
«Къенин югъ зи бахтуни гъайи югъ туш, вучиз лагьайтIа, зи батальондиз цIийиз атанвай куьн вири москваэгьлияр я». (А. Къардаш).
«Гьа икI, зун зи яргъал тир дагълух райондай чи Дагъустандин меркезэгьлияр яр-емишдалди таъминарун патал, еке харжияр авуна, наз-нямет маса гуз, базардиз атанвай». (Гь. Къазиев).
«Ришветбаз судэгьлияр лянетламишзавай «Дуванбегдиз» ва маса шииррин темаяр уьмуьрдай къачунвайбур я». (Гь. Гашаров).
«Абасни дуьньядал кьведра яшамиш жедач, ам жергедин чилэгьли я». (М. Ведих).
Къейд ийин, «эгьли» диб кваз туькIуьр жезвай бязи муракаб гафари гьам существительнияр, гьамни прилагательнияр хьиз чIала къуллугъзава. Гъанвай мисалрилай гъейри илимэгьли, аямэгьли ва и жуьредин маса гафарни малум я.
Са шакни алач, ибур чIалахъ гегьенш мумкинвилер авайдакай ва абур устадвилелди ишлемишунихъай кичlе тахьуникай хабар гузвай мисалар я.
Куругъли Ферзалиев
