Тарихчи алимар, куьн гьинава?

Алай йисан мартдин вацра «Лезги газетдиз» Мансур Куьревидин «Къуюстандал жагъун хъувур Билистан» кьил ганвай макъала акъатнавай. Ана эвел кьиляй авторди Къуйсунрин хуьруьн къвалав гвай са кIунтIуникай дегь заманадин хъенчIин къапар гьатайдакай хабар ганвай. Ахпа ада, арабрин тарихчи ал-Куфидин «Китаб ал-футух» эсердал амална, VIII асирда Самур дереда Лакз тIвар алай уьлкве, а уьлкведихъ Арбис тIвар алай пачагь ва а пачагь яшамиш хьайи Билистан тIвар алай къеле хьайидакай кхьенвай. Макъаладин амай чIехи паюна алимди, Билистан къелединни Къуйсунрин хуьруьн тIварар са манадинбур тирди субутиз кIанз, самбар алахъунар авунвай.

Шикиларни галаз сад лагьай чиниз ган­вай фикир желбдай и макъала газет кIелзавайбуруз такуна амукьич. Еке метлеб авай месэла тирди акурла, абуру ам кIел тавунани тач. ЯтIани, ада инсанриз са артух таъсир авурди хьиз аквадач. Эгер масакIа тиртIа, ам кIелайла, сада кьванни вичин фикирар кхьена газетдиз рекье твадай. Редакцияди вичин «Ван авуна» рубрика кардик кутун тавурвилини, ам гьакI тирди, рагъ алай югъ хьиз, къалурзава.

Мадни. Им лагьай гаф я хьи, чахъ къенин юкъуз халкьдин тарихдал машгъул тир ксар, са Низами Абдулгьамидовалай (Мансур Куьреви) гъейри, мад авач. Гьамни тарихдин рекьяй ваъ, физикадинни математикадин рекьяй алим я. Аваз хьайитIани, абур я адахъ галаз тамамвилелди разизва, я са квекай ятIани къурхувал аваз, кисна, илис хьанва. Заз лагьайтIа, Мансур Куьревидин фикирар терхеба акурвиляй, кисна ацукьдай кьарай амукьнач. ГьакI хьана, вирида сиве яд кьурла, чара авачиз, жув гъиле къелем кьуниз мажбур хьана.

«Конкурентар» авачир чкада цIийиз пай­да хьайи тарихчиди чи халкьдин дегьнейра авай къатарик вичин рикIиз кIани тирвал кIар хуькуьрнава. Адан веревирдер кIелайла, куьн чIалахъ хьухь, зун геждалди жув-жувал хквен тийиз амукьна. За и гафар рикIивай, кIусни ягьанат квачиз лугьузвайбур я. Алимди, зи хайи Гилийрин хуьруьн тIварни, ам агъзур йисаралди хьайи чкани кваз дуьньядилай тергнава. Ахпа, идалди бес тахьана, адан чкадал чара хуьрни хкана, эхциг хъувунва. Куьне лагь, ихьтин гьалара заз бес масакIа гьикI хьурай?!

Гьикьван заз пис хьанатIани, сабур инсандин абур тирди рикIелай ракъур тавуна, зун и регьят тушир месэла тамамдиз ачухариз алахъда. КIелзавайбур кхьинрин гъавурда хъсандиз акьун патал гъизвай делилар галай-галайвал гуниз мажбур жезва. Гьаниз килигна, макъала са кьадар яргъи хьанатIани, куьне адаз дурум гуник умуд кутазва, гьуьрметлубур.

Билистан къеле — тапан геле

Билистан къеле гилан Къуйсун тирди­ тес­тикьариз кIанз, алахъунар Низами Абдулгьамидова гилалдини авунай. ИкI, 2019-йисуз, тарихдин илимрин доктор Мур­та­зали­ Гьажиевахъ галаз уртах авторвал аваз, адан «К локализации крепости Билистан» илимдин макъала акъатнай («История, археология и этнография Кавказа» Т.15. №1. 2019. Стр. 8-16.). Ана и кьве алимди, ал-Куфиди вичин ктабда Билистан къеле алай чка Самур вацIун юкьварай хьиз авайди къалуруникди, ам гилан Къуйсунрин хуьруьн патарив хьайиди яз кьун теклифнавай. Макъаладин эхирдайни икI кхьенвай: «Археологические разыскания в этой стратегически важной зоне (в месте расположения современного селения Куйсун), возможно, выявят остатки укрепленного поселения Билистан, в котором весной 738г. укрывался от амира Марвана ибн Мухаммада царь лакзов Арбис ибн Басбас».

Лагьана кIанда, макъала кхьей алимар интуицияди алцурарнач. Алатнач са акьван вахт, кьасухдай хьиз, Къуйсунрин хуьруьн патав гвай зонада пограничникрин ри­кIе цIийи рехъ туькIуьрун акьуна. Бульдозердин хура тур кIунтIуникай садлагьана хъенчIин къапарни хкатна, къванцин гьяркьуь цларни.

Лагь гила, гьи алим хьурай, виридан вилик ачухдиз гъайи гипотеза гьахъ  яз акъа­тайла, шад тахьана амукьдай? Абурун чкадал вуж алайтIани, ам хвешивиляй цавун аршдиз акъатдай. Гьавиляй, са куьнизни килиг хъувун тавуна, «квахьнавай» къеле гьат хъувурдакай виридаз ван къведайвал, гьасятда малумарай Низами Абдулгьамидов чавай кIусни айибиз жедач. Вични къеле хьун мумкин тир чка дуьм-дуьз, касди виликамаз къалурнавайла. Айиб авач, амма цаварилай чилерал эвичI хъувуна кIанда эхир…

Месэладин кIан-пун кIанел кьван чир тавунмаз, бегьем кьадар делиларни гвачиз, ада еке жавабдарвал вичин хивез къачуна. ЧукIурай кIунтIунин къваларив хьайи Гилийрин хуьруьз араб тарихчиди Билистан тIвар ганатIа, чи алимри ам Къуйсун тирди, са шакни алачиз, малумарна. «К локализации крепости Билистан» макъаладани кьиляй-кьилиз авайди гьа са фабула я — Билистан къеле Къуйсун тирди субутиз кIан хьун. И четин везифа кьезиларун патал авторри, са акьван зиян авачирди хьиз къалурна, вижевай кьуьруькни авунва. Эвела абуру «Къуйсунрин хуьруьхъ лезгийрин арада мад са тIвар авайди гзафбуруз чида. А тIвар «Къуюстан» я…» — лагьана кхьизва. Ахпа, чпин фикирар тестикьардайла, ам дибдин гафуниз элкъуьрзава. Гьатта макъаладиз ганвай кьилизни кваз гьа тIвар сухнава. Ийизвай субутунар гьакъикъат яз къалурун патал, психологиядин методдал амална, ам чпин кхьинра са шумудра тикрар хъийиз, кIелзавайбурун кьил какадарзава. Илимдин рекьив са артух кьан тийидай кьуьруькар и макъалада мадни ава.

Са патахъай фикирайла, четинвилериз­ни килиг тавуна, вичин вахтарни кьена, халкьдин бинейра гьеле чин тийиз амай гелерихъ къекъвез, абур винел акъудзавай Низами Абдулгьамидоваз аферин къвезва. Муькуь патахъай, вич алим яз, тарихдив гьич са кIусни жавабдарвал гьисс тавуна эгечIун кьиле ацакь тийидай кар я. Вучиз зун и жуьредин, рикIе акьадай хьтин гафар кхьиниз мажбур жезва? Вучиз лагьайтIа, вичин кхьинра, тапан геле гьатна, ада гзаф вахтара чеб чпихъ галаз кьан тийидай делилар гужуналди галкIуриз алахънава. Зиди гьич са жизвини алимдиз къимет тагун, адан аяндарвал агъузарун туш. Амма гьакъикъат масад тирла, ам чуьнуьхариз алахъна кIандач.

Араб тарихчи рахазвай Билистан къеле-хуьр алай чка, виридалайни вилик чи халкьдин зурба кьегьалрикай сад тир Забит Ризванова къалурнай. Гьеле алатай асирдин 60-йисара кхьей вичин гьикаяда ада икI лагьанва: «…Гатфарин сифте кьилера Марвана табий хьанвай пачагьлугърин валийриз (вилаятрин чIехибуруз) вичин патав эвер гана. Хабар агакьун кумазди Ширвандин, Лайзандин, Филандин, Табасарандин ва гьакIни дагъларин вири вилаятрин пачагьар атана. Марванан теклифдиз Лакздин пачагь Сабасан хва Арбила жаваб ганач. Вичин буйругъ кьилиз акъуд тавур Арбилакай хъел атай Марвана, эвер ганвай пачагьрин кьушунрин дестеярни вичин кьушундик какадарна, Лакздин винел ракъурна. Зурба кьушун гвай Марван Самбур вацIун кьереллай Билистан-Гили къеледив агакьна…» (З.Ризванов. «Пайгъамбардин къацу пайдах­». Махачкъала. 1990. 52-чин.).

Художественный гьикая кхьенвай Забит­ Ризвановани, илимдин макъала кхьенвай­ Низами Абдулгьамидовани чпин шейэрин­ бинеда кьунвайди гьа са эсер я — З.Бу­ния­това араб чIалай урус чIалаз таржума авунвай ал-Куфидин «Китаб ал-футух» («Книга завоеваний»). Амма ана ихтилат физвай Билистан къеле абурукай сада Гилияр яз къалурзава, муькуьда — Къуйсун яз.

Шаирдикай рахайтIа, адаз вичин фикирар рикIи гьиссзавайвал лугьудай, кхьидай ихтияр «цавари» ганва. Адан зендерихъ гьавиляй чавай «галкIизни» жедач. Алимдихъ лагьайтIа, ахьтин ихтияр авач. Ада суфрадал гъизвай гьар са делил, иллаки тарихдикай рахадайла, якъинбур, гьакъикъат­див кьадайбур хьун асул шартIарикай я. А шартIар кьилиз акъудзавай касди, вичихъ са кьадар чирвилер аваз хьайитIани, илимдин гьа рекьяй са хара литература гъилелай хъувунани кIан жезвайди я…

РикIе чIуру ният аваз…

Забит муаллимдин художественный эсер­дикай Мансур Куьревидиз хабар тахьунни мумкин я. Вири ктабар кIелиз алакьай, агакьай кас гьелелиг дуьньяда малум туш. Амма лезгийрин тарихдал, археологиядал рикIивай машгъул жезваз хьайи­ла, ада чакай, чи патарикай гилалди акъа­тай илимдин литература кьванни кIелна кIанда эхир. Эгер ам гьахьтин чешмейрихъ галаз таниш хьанайтIа, гена адакай менфят хкатдай, рахадайла, адан «мезни яргъи жедай». Адаз Билистан «локализация» ийизвай чкадиз фадлай «Гильярский могильник» лугьузвайдакай, анал са шумуд агъзур йисара Гилийрин хуьр хьайидакай, гьич тахьайтIа, хабар кьванни жедай.

Алатай асирдин 50-йисара СССР-дин илимрин академиядин алимар тир В.Ко­то­вични М.Пикуль кьиле акъвазнавай экспедицияди виликан Гилийрин хуьр хьайи чкадал алай кIунтIарикай сад эгъуьннай. Аникай хкатай затIарикай тарихдин илимрин кандидат, этнограф, кавказовед Михаил Ихилова вичин ктабда икI кхьенва: «Близ селения Гильяр из культурного слоя раскопок подняты многочисленные фрагменты средневековой керамики. В 1957 году на одном из холмов Гильяра обнаружен кувшин с обуг­лившимися зернами пшеницы, ячменя, льна. Этот памятник датируется концом III тыс. лет до нашей эры» (М.Ихилов. «Народности лезгинской группы». гл. 2. «Вопросы этногенеза». Махачкала. 1967. стр 21).

М.Куьревиди газетдиз ганвай макъалада михьиз масакIа кхьизва: «…Гьатнавай затIарин патахъай Махачкъалада авай тарихдин, археологиядин отделдин заведую­щий М.С. Гьажиева икI лагьана: «Жагъан­вай объект, адахъ галаз алакъа авай хъен­чIин затIариз килигайтIа, VI-VIII асирда арадал атанва. Машгьур археолог М.С.­Гьа­жиеван гафарихъ галаз рази тахьун дуьз туш…» («Лезги газет». 2023. №10).

Эгер СССР-дин академикри чи хуьруьз вад агъзурдав агакьна яшар гузвайтIа, Дагъустандин профессорди вини кьил адаз агъзурни вад виш йис ганва. Куьне лагь гила, нин чIалахъ жен чун? Карни ина алимрин дережада авач. ГетIеяр Москвадиз хутахна, илимдин рекьяй тухвана кIанзавай анализар авурдалай кьулухъ нетижаяр малумарайбурун чIалахъ жедани, тахьайтIа, килигзамазди, — «объектдин» йисар тайи­на­райдан? Гьикьван Мансур Куьревиди М.Гьа­жиеван гафарихъ галаз рази хьуниз эвер гайитIани, заз Ихилован гафар бине авайбур яз аквазва. Вучиз лагьайтIа, Гьажиева ийизвай ихтилатар сад-садахъ галаз кьан тийидайбур хьанва.

ТуштIа, — гекъигин. ЦIинин йисан газетда и касди лугьузва хьи, бес гьатай къапариз килигайтIа, къеле VI-VIII асирра арадал атанва. ГетIейрин кIалубрай, акунрай, абур гьа девирдинбур тирди профессордиз, вил вегьенмазди, чир хьайидайни кьан чна. Урусри лагьайвал: «На то он и профес­сор». Амма гетIеярни къеледин цлар таяр (са йисаринбур) тирди, ада гьикI кьетIнатIа, зи кьил анай сакIани акъат­завач. Ибур тапарар хьиз аквазва заз. ГьикI лагьайтIа, гьеле 2019-йисуз, ге­тIейрикай ван-сесни авачирла, винидихъ тIвар кьунвай илимдин макъа­лада ада гьакIани Билистан къеле «раннесредневековый» яз къалурнава. Куьне гьикI фикирзава, цIинин йисуз гетIеяр багьна хьанатIа, гьа гъилера квехъ галкIурна ада и гиман? Араб тарихчиди вичин ктабда гъанвай «кьве» цIарцIихъ. На лугьуди, 738-йис алукьдалди, чи патара дявеяр мад садрани хьайиди туш. Къелени, алимдин гафариз яб гайитIа, Арбиса тадиз, Марван къвезвайдакай хабар хьайила эцигнава кьван.

Макъаладин автордиз­ чун «машгьур ар­хеолог­дин» гафарихъ галаз рази хьана кIанзава. АкI хьайи­ла, дуьньяда тIвар-ван авай, археологиядин рекьяй цIудралди илимдин кта­бар кхьенвай, авторитетар яз кьабулнавай алимар тир Ихилов, Пикуль, Котович чна квазни кьуна кIанзавачни? Чи археологиядин памятникдиз «объект»­ лугьун­, адан тарихдин йисар жезмай кьван тIи­­милариз алахъун, ибур зарафатдин кIвала­хар туш эхир. Белки, чIуру ниятар аватIа адан рикIе?.. Гьа ихьтин къастар аваз, «жегьиларай» Дербентдин гьакъикъи яшар, гьеле Россиядин Президентдини кваз нагьахъ кардал фикир желбнатIани, къени чкадал хкиз алакьнавач. Месэладай фикирар гегьеншар тавуна, жуван вилериз акур са шейиникай рахан.

1987-йисуз школьникрин арада футболдай Дагъустандин чемпионат Дербентда кьиле физвай. Тренер-общественник яз, хуьруьн аялрин командани гваз, зун гьана авай. Къугъунар авачир са юкъуз за абур къеле къалуриз, экскурсиядиз тухванай. Къеледин къенепата цлан къвалавай археологри са еке дегьне-фур эгъуьн­навай. Чиликай лап гьяркьуь, кирс алай, маса цлар аквазвай. Яраб, абурун шумуд агъзур йис тиртIа!? Низ чидай кьван исятда чаз аквазвай кьакьан цIалцIам цлар дегь заманадинбурал хкаж хъувунвайбур тирди! А зурба цларин «уьмуьр» са бязибурувай цIенкьиналди куьруь ийиз алакьайла, Гилийрин «къванерин харадин» йисар тIимиларун абуруз яз вуч тир?!.

Гиннессан ктабдиз кутугай таржумаяр

Чун чи тарихдин вад-цIуд агъзур йисарикай рахайла, гзафбурун ахвар хазвайдакай квез малум яни-тушни заз чидач. Чахъ, лезгийрихъ, государстводин къурулуш хьайи­­­дакай ван атайла, бязибурун вилериз иви чкIизвайдакай квез хабар авани-авачни, гьамни заз чидач. Заз чидай маса крар ава. Гьар са вакъиадик квай метлеб агъузарайла, гьар са шейинин яшар тIимиларайла, чIуру ният гвай инсанривай, чи халкьдин тарих чпиз кIандайвал элкъуьриз жезва. Ихьтин «макьамри» а ксариз, чебни чахъ галаз са жергеда твадай, ара-ара чалай виликни эцигдай мумкинвилер гузва. Идахъ галаз сад хьиз, чкайрин тIварар дегишаруни, абурун манаяр чIурукIа ачухаруни тарихдиз бегьем зиянар гузва. Гьавиляй, ахьтинбурун зил кьурла, ам жуванбурун пад агъузайдай я. Кьве алимди уртах яз кхьенвай «К локализации крепости Билистан» макъалани за гьа ихьтин зиян гузвайбурукай яз кьазва. ТуштIа, куьн килиг ана гъанвай гафарин манайриз, авунвай аламатдин таржумайриз:

«…Согласно информации в «Китаб ал-футух» («Книга завоеваний») Ибн Асама ал-Куфи, это укрепленное поселение располагалось в «стране лакзов» в среднем течении реки Самур. Авторы предлагают локализовать крепость Билистан (в переводе с персидского/татского — «место, поселение в низине») в районе лезгинского селения Куйсун, которое имеет второе наименование Куюстан. Селение занимает стратегически важное положение в Самурской долине на границе равнины и предгорий. Наз­вание Куюстан имеет тюркское происхож­дение и означает «место, поселение в долине реки» (др.тюрк. qui/qoi — «дно долины», т. е. «низина»). Другое название этого села (Куйсун) имеет тюркско-монгольское происхождение и означает «место на краю долины реки».

Тек кьве слогдикай ибарат гафуникай («Куйсун») вад гаф авай («место на краю долины реки») са-са ибара туькIуьрун — им нелай хьайитIани алакьдай кар туш. Амукьзавайди, и таржума тади гьалда рекордар къейдзавай Гиннессан ктабдиз ракъурун я.

Кьвед-пуд абзац и макъаладай мадни гъин:

«…Известный топонимист Э.М.Мурзаев отмечал, что слово «Куй» на хакасском означает «русло реки»,  на тувинском — «горная расщелина», «на киргизском-глубокий овраг у подножия гор…».

«…Согласно изысканиям лингвистов, наименование современного села Билис­тан в Азербайджане имеет татское, т.е иран­ское, происхождение, состоит из татского слова бил, означающего «ложбина», «болото», «низменность» в форме относительного прилагательного били — со значением «низинный», и общеиранского стан («место, страна, поселение»)…».

«Нелишним будет обратить внимание на то, что слово qui со значением «дно долины» зафиксировано в указанный (сельджукский) период в словаре Махмуда ал-Кашгари, завершенном в 1074г.».

Квез чиз, хуьруьн тIварцIин мана ачухариз икьван чIалара къекъуьнар вуч паталди я? Ал-Куфиди кхьенвай, Самур вацIун дереда, адан яргъивилиз килигайтIа, юкьвара авай Билистан Къуйсун тирди тестикьарун патал.

Гила, таржумайрихъ галаз таниш хьайидалай кьулухъ, за квез лугьун. А хуьр хьайи чка гьуьлелай кьуртIа, вад виш метрдин вине ава, кIаняй физвай вацIалай кьуртIа, — яхцIур метрдилай тIимил тушиз кьакьанда. Экуьнлай няналди шагьвар алай и чилерилай уьлегьандин гьич ялни къвезвач­. Алимдиз ина гьинай «низина», «дно доли­ны» акунатIа, зи кьил гьанай сакIани акъатзавач­. Инай уьлегьан квез, вири профессорар санал кIватIна, юкъуз экверни куькIуьрна къе­къвейтIани, жагъидач.

Кеферпатан халкьарихъ мисал ава: «Гьал­ва, гьалва лугьуналди, сиве верцIи жедач». Хуьр-къеле хьайи чка агъада авайди­ яз къалуриз кIанз гьикьван алахъу­нар авурт­­Iани, гьакъикъатдихъ галаз гьуь­же­тиз­ жедач. А кьакьандилай килигайла, Самур дере капал алайди хьиз аквазва, рикIел Пушкинан «Кавказ» шиирдай цIарар къвезва:

«Кавказ подо мною. Один в вышине

Стою над снегами у края стремнины…».

Гьа инани зарбдиз физвай Кьулан ва­цIун ци тик раг, акъваз тавуна, гатазва…

Кузьма Пруткован келима

Хуьруьн тIварцIин мана чириз кIанзавай касдиз, чарабурун чIалара, уьлкведаллай­ кьван гафарганра къекъведалди, атана, чкадин инсанрихъ галаз раханайтIа, гена­ хийир жедай. Вични — тарихдикай кхьидайла. ТIвар-ван авай алим Петр Услара гьеле 19-асирда гьавайда лагьайди тушир: «Халкьдин тарих квез хуьрерин, чкайрин тIварарай, гьар са миллетдин чIалавай гафарай жагъида». Кавказдин халкьарин дуст хьайи Петр Карловичан меслят Мансур Куьревиди кваз кьур хьиз аквадач. Заз чиз, чIангьакьа.

Эгер кваз кьунвайди тиртIа, ада икьван гафарганар тупIалай ийидачир, атана къунши кьве хуьруьн агьалийривай жузунардай. Къуйсунрин кIвачIихъ язавай чкадал нуьгь девирдилай Гилийрин хуьр хьайидакай алимдиз хабар кьур-кьурда лугьудай. А делил инкар ийиз кIан хьанайтIани, пIир алай чка яз, абурувай тапарариз бажагьат жедай.

Чинра, адет яз, нянихъ гъенел са бицIи кIел хтун тавурлани, ам «са чIал чидайдал­ кьванни гьалтнайтIа» лугьуз, кIвалин иеси адан суракьда жеда. Чи дуьшуьшда ла­гьайтIа, арабрин кьушунрин хура акъвазай еке кIеле (къеле) квахьнава, чкадал атана, суракьдай кас хьанач…

Чи хуьруьн тIвар лезги чIалал — Гилияр, урус чIалал Гильяр яз кхьизва. Аквазва хьи, ана дибдин гаф «гили» я. Гаф атай чкадал лугьун, ам дегь девирдин тайифайрикай сад я. «Яр» эхир я, ам геж гилиг хъхьанвай, кьвед лагьай дережадин пай я. «Эхирдихъ» галкIана хуьруьн тIвар гьинай атанвайди ятIа чирун гзаф четин кар я. ТIварцIин мана жагъурзавай, адан дувулрихъ къекъвезвай касди Кузьма Пруткован «Зри в корень» келима кваз кьунайтIа, пис жедачир.

Жуванбуруни, патанбуруни чакай ихти­лат ийидайла, «гиливи» лугьуз рахада.­ Къунши хуьруьнвийриз чибуру (накьни къе чIехи хьанвай жегьилрикай зун рахадач) «къивисви» лугьуда. Садан сивяйни­ квез «къуйсунви», «къуюстанви» ван къве­дач.«Гьиниз физва?» лагьай суалдиз жаваб жеда: «Къивистдал», «Къивистандал». ЧIалахъ туширдавай, атана, чинеба хабарар кьуртIани жеда.

Дибдин гаф ина «къивис» я. За фикирзавайвал, гьамни, Арбис хьиз, са касдин тIвар я. Мумкин я ам а хуьруьн бине кутунвай кас яз хьун. ТIварарилай гъейри, къунши хуьрерин мукьвавал авайди лап и йисаралди абурувай хуьз алакьай, тек и кьве хуьруьз хас тир кьетIен нугъатни сад хьуни къалурзава. «Къивисви» гаф гьелелиг а хуьруьнбурун чпин арадани хълагьзама. Эхирки, вак акваз-акваз, чун гьакI адан геле къекъвен тийин.

(КьатI ама)

Руслан  Керимханов,

Гилийрин хуьр