Малум тирвал, 28-июндиз Дербентдиз Россиядин Федерациядин Президент Владимир Путин атана. Им дегь заманайрин шегьердин тарих, гележегдин кьисмет патал чIехи метлеб авай ва­къиа хьана. РикIел хкин. 2015-йисан сентябрдиз Дагъустанда Дербент шегьердин 2000 йисан юбилей чIехи сувар яз къейднай. Амма дербентвияр, хейлин дагъус­танвияр, иллаки Кьиблепатан Да­гъустандин агьалияр, са жерге алимар и кардал, сувариз гьазурвилер акур ва марекатар тешкилай а девирда республикадин кьиле авайбурулай нарази яз амукьна. Юбилейдилай кьулухъ дербентвийри, чин кьун тавуна, ачухдаказ лугьузвай: «Чавай чи сувар чуьнуьхна. Гьа имни жедачир, эгер Президентдин полпред Сергей Меликов лап мукьувай къаришмиш хьаначиртIа, юбилей къейд авун ада вичин кьетIен гуьзчивилик кутуначиртIа». Асул гьисабдай наразивал 5000 йисан чкадал Дербентдин 2000 йис къейд авунихъ галаз алакъалу тир.

Ингье, Россиядин Президент­ В.Путина юбилейдикай вуч ла­гьа­на­тIа: «Аквар гьаларай, тарихдин маса рекъемдикай, маса девирдикай рахана, Дербентдин яш 5000 йис тирди гьисабна кIан жеда».

Им акI лагьай чIал я хьи, Кьиб­лепатан Дагъустандин меркез Дербент вичиз мидаим шегьер лугьузвай Италиядин меркез Римдилай 775 йисан, Израилда авай Иерусалимдилай 500 йисан чIехи ва Ирандин Рей, Египетдин Фаюм, Индиядин Варанаси, Греция­дин Трикала шегьеррин (5000 йис) тай я. Дербентни кваз дуьньяда 5000 йис хьанвай ва адалай чIехи яшдин шегьерар анжах 16 ава. Мадни им акI лагьай чIал я хьи, Дербент дегь заманайрин РагъэкъечIдай патан цивилизацияди вичин сифте цIирер гуз башламишай чкайрикай сад я.

Алай аямдин Дербентдикай ва дербентвийрикай чна инин Государстводин музей-заповедникдин археологиядин отделдин регьбер Ливаудин Нурметович Нурметовахъ галаз суьгьбетзава. Ам Кьурагь райондин КIирийрин хуьре ди­дедиз хьана. Хайи хуьре юкьван школа, ахпа ДГУ-дин тарихдин факультет агалкьунралди куьтягьна, 2010-йисалай музейда кIва­лахзава.

– Тарихдин факультет  акьал­­­­­тIарай хейлинбур политикар ва я муаллимар жезва. Куьне лагьайтIа, Ливаудин Нурметович, археология, музейщиквал хкяна.

— И пеше заз школада кIелза­маз хуш хьана. Тарихдай заз сифтегьан чирвилер гайиди заз кIелиз-кхьиз чирай чи гьуьрметлу муаллим Зияфат Рустамовна Ибрагьимова я. Ада чи хуьруьн тарихдикай, куьгьне адетрикай акьван хъсандиз ихтилат ийидай хьи, жуван вилерикай дегь заманайрин вакъиаяр карагдай. А вакъиайри­лай вилик вуч хьайиди ятIа чириз кIан жедай. Тарих гзаф итижлу илим я.

– Зи рикIел алама, гьеле алатай асирдин 60-йисара чун, чIехи классрин школьникар, Мегьарамдхуьруьн райондай иниз – Дербентдин къеледиз экскурсиядиз гъидай. А девирда дегь заманайрин къеледин цлар яваш-яваш чкIизвай, музейни ава­чирди хьиз аквазвай.

— Дербент шегьерди, Нарын-Къеледи вири уьлкведин майданда чпел фикир желб ийиз ина археологиядин рекьяй ахтармишунар тухуз эгечIайла башламишна­, — суьгьбетзава Л. Нурметова, — 1970-йисуз шегьерда ва районда археологиядин кIвалахар (эгъуьнунар) тухуз жегьил археолог, дуьньяда тIвар-ван авай академик М. Массонан ученик Александр Абакарович Кудрявцев атана. Ам кьиле авай экспедицияди Дербентда сифте яз дериндай ахтармишунар тухвана. Эгъуьнунар цIуд йисаралди кьиле фена. Нетижаяр мягьтелардай, гьейранардайбур хьана.

Къенин Дербент алай чкадал гьеле чи девирдал къведалди III агъзур йисарин сифте кьилера (5000 йис инлай вилик) инсанар яшамиш жез хьайиди Александр Абакаровича археологиядин делилралди субутарна. Дербентдин тепедал арадал атай и поселение скифри агъавал авур девирдани, Александр Македонскийдин ва император Неронан походрихъ галаз алакъалу грек­ринни римвийрин таъсирдик квай девирдани агалкьунралди вилик физ хьана. Чи девирдал къведалди III агъзур йисарин виликан 7-8 виш лагьай йисара  (VII-VI в.в. до н.э.) анал мягькем къеле эцигна. А къеле яргъал девирда, Персиядин Сасанидрин пачагьрин кьушунар къведалди (400-600-йисар) амукьна. Сасанидри, лагьайтIа, куьгьне­ къеледин чкадал къванцикай цIийи къеле (Нарын-Къеле) эцигна. Са кьушундивайни къачуз тежедай хьтин къеле.  Куьне фикир це, къеледин цларин гьяркьуьвал 5-7 метр ва кьакьанвални 12-16 метр я. Виридалай яргъи цал 40 километр дагълариз чIугунва.

– Чаз тарихдай чизвайвал, ахьтин гужлу къеле чкадин агьалийрин, Алпан уьлкведин (Кавказская Албания) халкьарин, гьа гьисабдай яз, лезгийрин дегь­ заманайрин ата-бубайрин къуват­ралди эцигиз хьана. Гзаф чешмейри хабар гузвайвал, албанрин писатель Моисе­й Каганкатвациди (700-йисар) кхьиз­ва хьи, «Нарын-Къеле эциг­дайла, персерин пачагьри чи халкьар гзаф гьелекна». Къеледин эцигунрал кIвалахзавай фялеяр, къванцин устIарар чкадин агьалияр тир эхир.

— Эхь, абуру зурба къеле эцигна. ЯтIани, чапхунчийри Дербент гзаф сеферра барбатIвилерал гъана, — давамарзава Л.Нурметова. — Амма 700-йисара арабри кьурла, Дебент дяведин ва политикадин рекьяй  Кавказда виридалайни чIехи центрадиз элкъвена. Адакай вири Мукьвал РагъэкъечIдай патан лап чIехи сеняткарвилин центр хьана. Гьахьтин стратегиядин важиблу метлеб авай чка хьана Дербентдин тепе – Кавказ дагъларинни Каспий гьуьлуьн арада авай са гуьтIуь дуьзен чилин зул.

А. Кудрявцева ачухариз хьайи Дербентдин сирерикай  центральный телевиденидай мукьвал-мукь­вал хабардар ийизвай. Дербентдикай вири дуьньядиз хабар хьана. А чIавалай инихъ шегьерда 120 агъзурдалай виниз археологиядин материалар жагъурна хуьзва, уьлкведа машгьур музей-заповедник арадал атанва.

– Инал завай талгьана жедач, Ливаудин Нурметович. Дер­­бентдин  вилик ахьтин чIехи лайихлувилер авай, республикада археологиядин бине эцигай, Россиядин Федерациядин­ илимрин лайихлу деятель, профессор чкадин са гьихьтин ятIа­ни политикадин себебар аваз Да­гъустандай экъечIуниз мажбур хьанай. Амма ахпа шегьердин регьбер Имам Яралиевалай профессор А. Кудрявцев патал открытый лист (государстводивай археологиядин ахтар­мишунар тухудай ихтияр) къачуз ва бес кьадар пулдин такьатар жагъуриз алакьна. Профессорди Дербентдин къеледал эгъуь­нунин кIвалахар давамарна. Кудрявцева тухузвай­ ахтармишунри, нетижайри Еги­петдин, Англиядин, Франция­дин, Германиядин алимрин­ фи­кир желбнай ва абуру и эгъуь­нунра чпизни иштиракиз кIанзавайди къалурнай. Амма зун мягьтелар­завайди маса­ кар я. Шегьердин юбилей къейд ийидалди, сад-кьве варз амаз музей-заповедникдин руководстводи профессор илимдин рекьяй консультантвилин къуллугъдилай, вичиз хабарни тага­на, азадна, адан чкадал шегьердин краевед кIвалахал кьабулзава. Юбилей къейд авунин вилик! Кудрявцев хьтин кон­сультант хьунал дамахна кIанзавайди тушни?

— Музейдин а чIаван руководство дегишарунихъ галаз гьалар­ни дегиш хьана. Дербентдин,­ Да­гъустандин вилик Александр Абакаровичан лайихлувилер, гьел­бет­да, зурба я. Адан ахтармишун­рин нетижайри Дербент ЮНЕСКО-дин къаюмвилик кутунин, юбилей къейд авунин, идахъ галаз алакъа­лу яз шегьер реконструкция авунин крара кьилин роль къугъвана. Алай вахтунда чи арада сих алакъаяр ава. Зун адахъ галаз мукьвал-мукьвал телефондай рахазва, меслятар ийизва. Дербент шегьер Кудрявцеван рикIе, руьгьда ава. Чаз куьмек гуз ам гьамиша гьазур я. Дербентвийри адаз еке гьуьрметзава.

Гаф кватайла лугьун, — дава­марзава Л.Нурметова. — Александр Абакаровичаз «Почетный гражданин Дербента» тIвар ганва. Шаз ноябрдиз адав шегьердин регьбер Рустамбег Пирмегьамедова ва Госдумадин депутат Хизри Абакарова шегьердин лап чIехи шабагь «Достоинство Дербента» медаль шад гьалара вугана.

–  РикIел хквезва. И вакъиа­ди­кай республикадин пресса­ди­­ хабар ганай. Мярекатдал­ Гос­ду­­­ма­дин депутатди лагьанай­ хьи, дербентвийрин мурад чпин ше­гьердив гьакъикъи яш – 5000 йис вахкун я ва и кар­да­ А.Кудрявцеван куьмекдик­ умуд кутазва. Зи рикIел аламай­вал, алимди вич куьмек­ гуз гьазур­ тирди къалурнай. Къейд авунай­­: «Заз чизва, Дербентдин тарих дербентвияр ва ви­ри­ республика патал гьикьван ва­жиб­лу ятIа. За фикирзава, вилик­ акъвазнавай планар виридан къуватралди чалай кьилиз акъудиз алакьда. 5000 йис – им цивилизация лагьай чIал я. Им чпин буш «агалкьунрал», тапан «лайихлувилерал» кьуру дамахар ийизвай РагъакIидай патаз чун чпелай вине авайди къалурун я».

— Гьахъ лагьайтIа, Кудрявцева 25 йисан ахтармишунралди, археологиядин делилралди субу­тарнававай 5000 йис шаклувилик кутазвай са алимни авач. Гьуьжетар алайди шегьердин вичин яш я. Бязи алимри лугьузва хьи, инал, Дербентдин тепедал – кьакьан чкадал 5000 йис вилик поселение арадал атана, ахпа, деви­рар алатайла, – шегьер. Килиг, шегьеррин яшар тайинардайла­ гьикI жезватIа. Мос­ква эцигай вахт дегь девирдин летописдал асаслу авунва – 1147-йис. Летописда кхьенва хьи, Моск­ва эцигайди князь Юрий Долгорукий я. Казань шегьердин 1000 йис гьикI тайинарна? Им мадни итижлу мисал я. Археологриз жагъай дегь заманадин са ракьун пул бинедиз къачуна.

– Интернет-изданийрин бязи авторрин гафарай, гьеле 1977-йисуз татаррин автономный республикадин регьберри чпин меркездин 800 йисан юбилей чIехи сувар яз къейд авуниз вири гьазурвилер авунвай. Гьатта и вакъиадиз талукь рикIел аламукьдай значокарни акъуднавай. КIанзамайди уьл­кведин руководстводи ихтияр гун тир. Амма, вучиз ятIани, ихтияр ганач.

— Кар гьана ава ман. Къейд ийиз кIанзавай 800 йисакай ахпа 1000 йис хьана. 1997-йисуз Казандин Кремлдал археологиядин ахтармишунар тухудайла, 929-930 йисуз Чехиядин меркез Прагада князь Вацлава акъудиз хьайи са ракьун пул жагъана. Эгъуьнунар  давамарайла, Х асирдин сад лагьай паюнин арабрин диргьем ва маса артефактар гьатна. Абурукай Казандин яш 1000 йисалай тIимил туширди субутардай делилар хьана. А чIавуз Казань гъвечIи са «поселение» тир эхир.

РикIел хкана, алава хъийиз­ кIанзава. Дербентдилай хейлин же­гьил, дамахар гвай Рим шегьердин яш тайинардайла, бинедиз къачурди хъсан са риваят я. Стхаяр тир Ремакайни  Ромулакай риваят. Гьатта шегьер эцигиз башламишай «гьакъикъи» югъни чизва: чи девирдал къведалди 753-йисан 21-апрель (до н.э.).

– Чи девирда гьар йисуз Римда 21-апрелдилай  пуд юкъуз­ чIехи ва шад сувар яз къейд ­ийизва. Заз лугьуз кIан­завайди ам я хьи, Ливаудин Нурметович, Дербентда мукьвал йисара, хъсандиз гьазур хьана, виликан суварин марекатдин гъалатIар, татугайвилер туькIуьр хъувуна, гила шаклувилик кумачир 5000 йис къейд ийин.

— Чи виридан мурадни  гьам я. Алай вахтунда Дербентдин 5000 йис илимдинни тарихдин рекьяй бинеламишун патал Дагъустандин Кьил Сергей Меликован тапшуругъдалди рабочий десте тешкилнава. Регьбервал С.Меликова гузвай и дестедик алимар, политикар, гьукумдин векилар, дипломатар ква. Кьилди къачуртIа, сенатор Сулейман Керимов, Госдумадин депутат Хизри Абакаров,  Дагъустандин Халкьдин Собранидин депутат Имам Яралиев, министр Энрик Муслимов, профессор Александр Кудрявцев, Дербентдин регьбер Рустамбег Пирмегьамедов ва масабур. Дербентдин 5000 йис официальнидаказ тестикьарун фадлай гуьзлемишзавай вакъиа я. ГьакI женни ийида. Вучиз лагьайтIа, гьахълувал, яргъал-мукьвал, гъалиб жезвайди я.

– Яргъал-мукьвал вахтунда Дербентда гьам шегьер, гьамни республика вилик финик рум кутадай чIехи шад сувар жедайдахъ инанмиш жез кIанзава. Сагърай Куьн, Ливаудин Нурметович, хъсан суьгьбет авунай. Квехъ мадни чIехи агалкьунар хьурай.

Абдулафис Исмаилов