ДЕРБЕНТ — МУЗЕЙРИН ШЕГЬЕР
Мукьвара къадирлу дербентвийри винидихъ тIвар кьунвай чпин ватанэгьли — вири дуьньяда машгьур алимрикай сад, шаркь патан месэлайрай зурба пешекар рикIел хкана, адан 215 йис тамам хьун къейдна. Шегьердин центральный библиотекада ва тарихдин музейра алимдин уьмуьрдиз ва ада тунвай ирсиниз бахшнавай суьгьбетар тешкилна.
Казем-Бег Мирза Мухаммед-Али Хаджи-Касим-оглы 1802-йисуз Дербент шегьерда дидедиз хьана. А вахтара хизан вири Дербентда машгьурбурукай сад тир. ГьикI хьи, гададин буба Хаджи-Касим къадим шегьердин шейх-уьл-ислам ва диде Шараф-Нисани Ирандин Решт вилаятдин губернатор Мирза Багъир-хандин руш тир.
Гележегда чIехи алим хьайи гадади сифтегьан чирвилер кIвале вичин бубадивай къачуна. 17 йисаз акъатайла, ада “Араб чIалан грамматикадин тежриба” тIвар алаз вичин илимдин сифтегьан кIвалах кхьена. Гуьгъуьнлайни ада араб ва фарс чIаларал илимдин маса кIвалахар тамамарна.
Са бязи пехил ксари гьуьрметлу хизан динж тазвачир. 1820-йисуз чкадин бегди фитне авуналди, гуя Хаджи-Касима Россиядин империядиз акси кIвалахзава лугьуз, ам вири гьуьрметлу тIварарикай ва чинерикай магьрумна, хизанни галаз Омск шегьердиз суьргуьнна. Амма суддин къарардал дербентвияр рази хьаначир. Вири жемятдин аксивал, наразивал акурла, Кавказдин кьил А.П.Ермолов суьргуьндин чка дегишаруниз, чIехи алим Астрахань шегьердиз акъудуниз мажбур хьанай. КIевера гьатнавай хизандиз куьмек гун яз Астраханда жегьил М.Казем-Бега араб ва фарс чIаларай чкадин агьалийриз тарсар гуз башламишна. Ина ам Шотландиядин миссионеррихъ галазни мукьувай таниш хьана. Абуру Казем-Бегавай шаркь патан халкьарин чIаларай тарсар къачуз, чпин нубатдайни, адаз ингилис чIал чириз хьана. Астраханда авай миссионерри жегьилдин кьил акI элкъуьрна хьи, 1823-йисуз ада гьатта хашпарайрин дин кьабулна, тIварни дегишарна — Александр Касимович Казем-Бег. Уьмуьрда ихьтин кам къачуниз килигна диде-буба, мукьва-кьилияр, дустар ва танишар Казем-Бегавай къерех хьана, мискIинди ам негьна. Амма, гьакI ятIани, жегьилдин машгьурвал къвердавай артух хьана. 1826-йисуз 24 йисан яшда авай М.Казем-Бег Казандин университетда сифте шаркь патан чIаларай лекторвиле, гуьгъуьнлайни туьрк ва татар чIаларин кафедрадин заведующийвиле тайинарна. Преподавателвилин кIвалахдихъ галаз санал Казандин университетда М.Казем-Бега востоковеденидай, тарихдай, филологиядай ва языковеденидай илимдин ахтармишунарни давамарна. И барадай адан кIвалахриз неинки са Россиядин, гьакI маса уьлквейрин ориенталистрин патайни еке итиж арадал гъана. Адан кIвалахар къецепатан чIалариз таржума авуна ва илимдин лап машгьур изданийра чап ийиз хьана, ам вич дуьньядин илимда чIехи гъетрез элкъвена. 1835-йисуз адакай Россиядин илимрин Академиядин член-корреспондент хьана. 1839-йисуз илимда М.Казем-Беган лайихлувилер Россияда а чIавуз кьилинди тир Демидовский премия гуналди къейдна.
1851-йисуз Мирза Казем-Бега машгьур “Дербент-намэ” чапдай акъудна.
1855-йисуз Мирза Казем-Бег Санкт-Петербургдин университетда гьа вичи арадал гъайи шаркь патан чIаларин факультетдин деканвиле тайинарна. Ина ада та 25 йисуз кIвалахна.
Илимда ва публициствилин яратмишунра зурба агалкьунрай М.Казем-Бегаз гьакъикъи Статский советникдин (генерал-майордин чин) дережа, Россиядин империядин, Британиядин ва Ирандин орденар гана. Ам Россиядин тарихда Демидовский премиядиз пуд сеферда лайихлу хьайи тек са кас я.
Мирза Казем-Беган илимдин ирсини 110-далайни гзаф дибдин (фундаментальный) кIвалахар тешкилзава. Абур США-да, Англияда, Голландияда, Францияда, Германияда, Туьркияда, Иранда ва са жерге маса уьлквейрани чапнава.
Мирза Казем-Бег 1870-йисан 27-ноябрдиз 68 йисан яшда аваз рагьметдиз фена ва гьеле сагъ тирла вичи веси авур Санкт-Петербургдин мукьув, Павловскда, вичин уьмуьрдин юлдаш Прасковьядин патав кучуднава.
Къадим Дербентда М.Казем-Беган тIварунихъ куьче ва 16-нумрадин юкьван мектеб янава.
Алай йисан августдиз Дербентдиз Мирза Казем-Беган пуд лагьай несилдин птул Владимир Покашников атана. Ам Новгородский областдин Боровичи шегьерда яшамиш жезва.
Къадирлу дербентвийри багьа мугьман чIехи гьуьрметдалди кьабулна. Бестужев-Марлинскийдин музейда адахъ галаз гуьруьш тешкилна. Мирза Казем-Беган экуь къаматдиз ийизвай гьуьрметдай ва къайгъударвиляй мугьманди дербентвийриз рикIин сидкьидай сагърай лагьана.
Нариман Къарибов
