Чкадин самоуправленидин органрин­ кIва­­­лахдиз къимет гунин нетижайрай СтIал Сулейманан районди Дагъустандин дагъ­дин­ це­нерив гвай муниципалитетрин арада сад лагьай чка кьаз галаз-галаз пуд йис я. 66625 гектардин майдан кьунвай райондин мулкуникай 32642 гектар хуьруьн майишатдин метлеб авай чилер я. Гьавиляй лугьуз жеда хьи, муниципалитет хуьруьн майишатдинбурук акатзава. Райондихъ эхиримжи йисара хьанвай агалкьунрик и хилен карханайрин, арендаторрин, хуьрерин зегьметчийрин еке пайни ква.

Райондин АПК-дин хилен карханайри 2024-йис гьихьтин нетижаяр аваз акьал­­тIар­­на? И ва маса суалриз жавабар жагъуру­нин мураддалди чун райондин хуьруьн ­ма­йишатдин ва суьрсетдин управленидин ­начальник Къ.А. Къазиагьмедовахъ (шикилда) галаз гуьруьшмиш хьана.

– Къазиагьмед Абидинович, районда агропромышленный хиле хуьруьн майишатдин шумуд кархана кардик ква, гьикьван арендаторри, хсуси куьмекчи майишатри кIвалахзава? И хел виликди фин гьи дережада ава?

— Районда АПК-дин хиле 2 СПОК, хуьруьн майишатдин 24 кархана, лежбервилинни фермервилин 40 майишат ва ИП, 960 арендатор, хсуси куьмекчи 22320 майишат кардик ква. Абуру хуьруьн майи­шатдин метлеб авай 32642 гектардин майданар ишлемишзава. И майданрикай 7020 гектар — цадай чилер, 4227 гектар — багълар, 2265 гектар — уьзуьмлухар, 3210 — гектар векьин уьруьшар, 16005 гектар мал-лапаг хуьдай чIурар я.

Районда хуьруьн майишат йигиндаказ виликди физва. Хуьруьн майишатдин вири карханаяр патал 2023-йис ва акъатнавай 2024-йис къазанжияр гъайибур хьана. Вири санлай 5100 миллион манатдин хуьруьн майишатдин продукция (идакай 3400 млн. манатдин — набататчивиле ва 1700 млн. манатдин — малдарвиле) гьасилна. Ибур 2023-йисан нетижайрилай гзаф я.

2024-йисан 1-декабрдалди кьилдин ксаринни государстводин (харжнавай) инвестицийри 2430 млн манат тешкилзава. Идакай 1640 млн манат — уьзуьмчивилиз, 710 млн манат — малдарвилиз ва 80 млн манат дигидай цихъ галаз алакъалу кIвалахриз.

Виликан йисав гекъигайла, райондин умуми бюджетдиз налогар кIватIунин бинени (ЕСХН) артухарна. И рекъемри районда хуьруьн майишат ва АПК вилик физвайди ачухдиз къалурзава.

– Эхиримжи йисара районда АПК-дин хиле инвестицийрин са шумуд зурба проект уьмуьрдиз кечирмишнава. Хуьруьн майишат асул гьисабдай бюджетдин чешмейрин, инвесторрин такьатрин гьисабдай виликди физва. И жигьетдай куьне вуч лугьуда?

— АПК вилик­ финик инвесторрин, абуру уьмуьрдиз ке­чир­­мишзавай проектрин еке пай ква. Акъат­навай­ йисуз райондин хуьруьн майи­шатдин кар­ханайри, лежбер­вилинни фермервилин­ майишатри, арендаторри, ЛПХ-ри 2156 тонн техил, 20276,6 тонн ци­пи­цIар, 40086 тонн емишар, 31967 тонн салан майваяр, 6171 тонн картуфар­ гьасилна. И рекъемар вири хилерай 2023-йи­санбурулай гзаф я.

Инвестицийрин проектрикай рахайтIа, абур са шумуд ава. ИкI, Кьулан СтIалрин хуьруьн «Векьелар» участокда «Агростал» ООО тешкилнава. И проект уьмуьрдиз кечирмишун патал инвесторди 100 млн манатдилай виниз пул кутунва.

«Али-Як» ООО-ди 400 кал хуьз жедай виниз тир технологийрин ферма арадал гъунин зурба проект уьмуьрдиз кечирмишзава. Ана данаяр, гьайванрин ем хуьдай чкаяр, цехар эцигда.

Проектда гзаф кьадар ири ва куьлуь карч алай гьайванар, балкIанар ва якар (Юкьван Азияда ва Тибетда жедай гамишдин жинсиникай тир къалин яргъи чIар, яргъи крчар алай гужлу малар) хуьдай ферма арадал гъун къалурнава.

2024-йисан 1-декабрдин делилралди, карханадихъ ири карч алай 1904 гьайван, куьлуь карч алай жинсинин 1710 гьайван, 159 балкIан ава. Райондин дагъдин чкада якар хуьзва.

– Малдарвиликай ихтилат кватайла, чаз куьне районда и хиле гьихьтин нетижаяр аватIа са тIимил гегьеншдиз лагьанайтIа кIанзавай.

— Санлай районда малдарвални виликди физва, гьасилзавай малдарвилин суьрсетдин кьадарни артух жезва. Эгер 2023-йисуз районда 2805 тонн як ва 14200 тонн нек гьасилнавайтIа, 2024- йисуз 4215 тонн як ва 15946 тонн нек гьасилна.

Районда, 2024-йисан 1-январдин делилралди, ири карч алай 11981 гьайван (абурукай 6962 калер я) ва куьлуь карч алай 16319 гьайван (абурукай 10474 диде хипер ва цIегьер я) ава. КIвалин къушарин кьадар 125700-далай виниз я.

Районда мал-къарадиз тух кьуьд тешкилунизни вахтундамаз фикир гана, кIвалах дуьз тешкилна. Идан нетижа яз алай йисуз 30670 тонн векъи алаф, гьа жергедай 27100 тонн векьер, 550 тонн самар, 3020 тонн сенаж гьазурна. Тевлеярни хъуьтIуьн варцара кIвалахуниз вири патарихъай тамамвилелди гьазурнава.

– Къазиагьмед Абидинович, малум тирвал, районда хуьруьн майишатдин кьилин хел багъманчивал я. ЦIийи жуьредин, яни гзаф бегьер гудай багълар кутунин рекьяйни муниципалитет республикада вилик жергейра ава. Багъманчивилин гележег гьихьтинди я?

— Районда АПК-дин виридалайни йигиндаказ вилик физвай хилерикай сад багъманчивал я. 2024-йисан гатфарихъ кутунвай жегьил багъларни кваз, алай вахтунда районда 4227 гектар багълар ава. Идакай 2500 гектар бегьердал атанвай ва 505 гектар гзаф бегьер гудай багълар я.

«2021-2025-йисара СтIал Сулейманан­ районда багъманчивал виликди тухун» план туькIуьрнава ва кардик ква. Программа­дихъ галаз кьурвал, 5 йисан къене 2220 гектарда ири емишринни куьлуь емишрин багълар кутун планламишнава. Тек са «Полоса» ООО-ди 2021-2024-йисара 2500 гектарда багълар кутуна.

ЦIийиз кутунвай багълар яваш-яваш бегьердал атуни гьар йисуз кIватI хъийизвай емишрин кьадарни артухардай мумкинвал гузва. ИкI, эгер 2023-йисуз 30100 тонн емишар хьанайтIа, 2024-йисуз 40086 тонн кIватI хъувуна.

Багъманчивал вилик тухуник «Полоса» ООО-ди кутазвай пай екеди я.

Жегьил багъларай 517 тонн чуьхверар, 346,5 тонн шуьмягъар кIватI хъувуна.

Карханада суперинтенсивный техно­ло­гиядин ичин багълар кутун 2027-йисуз­ акьал­­­тIарда. Шуьмягърин багълар кутун 2030-йисалди давам жеда.

Ина 50 агъзур тонн емишар хуьз жедай гьамбарханани эцигзава. Адан 1-пай эцигна акьалтIарнава. Багълар кутунин кIвалахар зулухъайни давамарна. Менфятлу багъманчивилин хел вилик тухуник маса карханайрини ла­йихлу пай кутазва. ИкI, «Зардиян» ООО-ди 175 гектарда кIерецрин багълар кутунва, гележегда абурун майданар 270 гектардив агакьарда.

«Восход» ООО-дихъ алай йисан эхирдалди 60 гектарда цIийи багълар кухтадай фикир ава. «Полоса», «Сал», «Зардиян» ООО-рин адетдин ва гзаф бегьер гудай багълара яд стIал-стIал гудай къурулуш кардик кутунва. И къайда цIийиз кутадай багъларани ишлемишда.

Райондин карханайри алай вахтунда­ кардик квай хуьруьн майишат вилик тухунин программайрани иштиракзава. ИкI, 2024-йисан 1-декабрдалди райондин майи­шатри субсидия яз 386,1 млн манат пул къачуна.

Чуьллера агротехникадин серенжемар кьиле тухун патал техника чарасуз герек я. И кар фикирда кьуна, 2023-2024-йисара райондин майишатрин машинринни тракторрин парк цIийи хъувун патал 250 млн ­манатдин къимет авай техника къачуна.

– Районда уьзуьмчивал, магьсулдарвал, майвачивал гьи гьалда ава? И хилери къазанжияр гъизвани?

— Багъманчивал хьиз, уьзуьмчивални районда экономикадин кар алай хел я. 2024-йисан 1-октябрдин делилралди, районда уьзуьмлухри 2265 гектардин майданар кьунва. КIватI хъийизвай ципицIрин кьадарни йисалай-суз артух жезва. ИкI, эгер 2022-йисуз — 15940 тонн, 2023-йисуз 17036,8 тонн кIватI хъувунайтIа, 2024-йисуз 20276,6 тонн ципицIар кIватI хъувуна. Гьар са гектардай — 109,8 центнер. Им республикада хъсан нетижа я.

Алай вахтунда карханайрин уьзуьмлухра тегьенгрин кьурай ва герек авачир хилер атIунин кIвалахар тешкиллувилелди кьиле физва.

Салан майваяр гьасилунал районда асул гьисабдай кьилдин ксарин куьмекчи майишатар ва арендаторар машгъул жезва. 2023-йисуз районда салан майваяр 984 гектарда цанвайтIа, алатай йисуз 1065 гектарда гьасилна. Анрай 31967 тонн бегьер кIватI хъувуна.

2024-йисуз техилар 888 гектардай кIватI­на. Юкьван гьисабдалди гектардин бегьерлувал 24,3 центнер хьана. Санлай къачурла, 2156 тонн техил кIватI хъувуна.

2025-йисан бегьер патал карханайри ва арендаторри саки 750 гектарда зулун магьсулрин тумар цанва. 575 гектардиз 37,9 тонн миянардай шейэр вегьенва.

Магьсулдарвиликай рахадайла, къейд ийиз кIанзава хьи, авай мумкинвилериз ва мулкариз килигайла, районда зулун магьсулар цазвай майданар тIимил я. Гуьнепатан хуьрерин мулкар саки баябан я. И кар фикирда кьуна, чахъ гележегда магьсулар цазвай майданар артухардай фикир ава.

– Къазиагьмед Абидинович, куьне  гъайи рекъемри райондихъ АПК-дин хиле 2024-йисузни агалкьунар хьанвайдан патахъай шагьидвалзава. И агалкьунар, хъсан нетижаяр квелай аслу я?

— КIвалахдилай, ам дуьз тешкилунилай. Амай хилериз, месэлайриз хьиз, райондин Кьил Саид Темирханова районда хуьруьн майишат, АПК вилик тухунизни артух фикир гузва, и хилез инвесторар желбзава, хуьруьн майишатдин программайра иштиракза­ва.

Мадни, республикадин Кьил Сергей­ Ме­­­ликова, Гьукуматдин Председатель Аб­­­­дул­муслим Абдулмуслимова, ви­це-­премьер­ На­­риман Абдулмуталибова­, РД-дин хуь­руьн­­ майишатдин ва суьрсет­дин мини­стр Мухтарбий Аджекова чи рай­онда уьмуьрдиз­ кечирмишзавай ин­вест­проектрин­ тереф хуьзва, куьмекар гузва.­ Райондин хуьруьн майишатдин кар­ха­най­ри, КФХ-ри, арендаторри, ЛПХ-ри­ хъсан­диз кIва­лахзава, ида хъсан нетижани гузва­.

Хазран  Кьасумов