Хив райондин — 90 йис
Кьиблепатан Дагъустанда куьгьне хуьрер, къелеяр, мискIинар, сурар, пIирер ва тIебиатдин аламатдин чкаяр гзаф ава. Гьа ихьтинбурукай сад Куьлег дагъларин, чархарин, Цяхцел тIвар алай тамарин, кьиблепатахъай — Чирагъ, кеферпатахъайни Рапак вацIарин арада дуьзен гегьенш чилел алай Хив я.
Куьгьне кIватIалрай, къванерал алай кхьинрай, архиврай ва агъсакъалрин суьгьбетрай малум жезвайвал, Хиврин хуьруьн тIвар дегь заманада Мердишан тир. Ам тIимил кIвалерикай, агъа ва вини магьлейрикай ибарат тир. Патарив 3-5 километрдин мензилда авай Гамагь, Гасул, Журас, Калай ва маса гъвечIи хуьрер куьч хьана, къулай чкадал Хиврин чIехи хуьр арадиз атана.
1869-йисан 29-январдиз Алексей Цветкова кхьенвай Куьредин округдин ахтармишунра Хиврин хуьре Сийидрин тухум ва абурун магьле чIехиди тирди, и тухумдикай геждалди хуьруьн кьил (кавха) хкудиз хьайиди къейднава. И тухумдиз Табасаранда еке гьуьрмет авайдакай ва жемиятдин вири важиблу кIвалахар Сийидар кьиле аваз гьялзавайдакай кхьенва.
VIII асирдин сифте кьилера Дагъустандин агьалийри ислам кьабулна. Хивда сифте мискIин хуьруьн юкьвал алай майдандал (гила базар алай чкадал) эцигнай. МискIиндин къвалав гвай минара устадвилелди эцигнава. Къенепатай винелди экъечIдай къванцин гурар ава. Минара хуьрел гуьзчивал авунин, вири жемятдин собранияр тухудайла, хабар гун патал ишлемишиз хьана.
XIII асирда Дагъустандиз ва къунши маса уьлквейриз монголринни татаррин кьушунар сухулмиш хьана. Абуру юкьван Азия, Кавказ, Урусат кьуна.
Хиврин мискIин 1239-йисуз монголрини татарри дибдай чукIурна.
Хив дегь заманайрин хуьр тирди сурарихъ галай къванералдини чир жезва. Абур хуьруьн рагъэкъечIдай терефда, Агъул райондиз фидай рекье «Вини магьледин сурар» тIвар алай чкадал ала, гуьрчег нехишарни чIугунва. Хивдай Тпигъиз фидайла гьалтзавай кьуд пипIен зурба са сурун къванцин кьакьанвал 2 метрдилай гзаф я. И къванцел араб гьарфаралди кхьенва:
«И сур Амиран хва Камиланди я. И сурун иеси пайгъамбардин гьижрандин 748 – йисуз кьена. Аллагьди адаз ва кьенвай вири мусурманриз рагьмет гурай».
И кхьинар мусурман тарихдин 748-йисуз авунвайбур хьайила, кучукнавайдан ва адан бубадин тIварар мусурман тIварар тирла, а вахтарилай виликдайни Хивда пак мусурманар яшамиш жезвайди ва ислам дин, араб илим Хивда фадлай инихъ аваз хьайиди малум жезва.
Сифте мектеб Хиврин хуьре 1913-йисуз ачухна.
1935-йисан 23-мартдиз Хиврин хуьре зурба вакъиа хьана: ам райондин центр яз, Хив район тешкилна. Гьа вахтунда Хив райондик 48 хуьр, 20 колхоз, 15 хуьруьн советар квай. 30 хуьруьн агьалияр табасаранар ва 18 хуьруьн агьалияр лезгияр тир. Хиврин хуьруьн советдик Хив, Хуьрег, Лака хуьрер квай. И пуд хуьруьн жемятди колхоз тешкилна, ам Кирован тIварунихъ янай. Майишатдин кьилин хилер малдарвал ва магьсулдарвал тир…
ДАССР-дин ЦИК-дин къарардалди тешкилнавай ВКП(б)-дин Хив райкомдин сад лагьай секретарвиле А.М. Баламирзоев хкяна. Ада ина 1935-1936-йисара кIвалахна. 1935-йисуз Хивда РИК-дин чIехи дарамат эцигна. Алай вахтунда ана райпо, райэлектросетар, суддин приставар, мировой суд, ЦСУ, сельхозбанк, ДЮСШ ава.
Хуьре экономикадин, культурадин, гьукуматдин идараяр, табасаран халкьдин театр арадиз атана. 1947-йисуз райцентрадал юкьван мектеб ачухна. Хив табасаран, лезги халкьарин медениятрин макандиз элкъвена. Ина зурба алимар, писателар, шаирар, ватанперес игитар хьана. Сифте яз райондай Ханмегьамед Ханмегьамедова ДАССР-дин промышленностдин наркомвиле кIвалахна. Райондин Зилдикьрин хуьряй Алиеврин хизандай — 6, Межгуьла Юзбеговрин хизандай — 2, Хъукьва Байрамбеговрин хизандай 2 доктор акъатна.
ЧIаларин устад, лингвист Темирхан Шалбузова табасаран чIалан алфавит ва сифте грамматика туькIуьрна.
Дяведин четин йисара райондай душмандихъ галаз дяве тухуз 1800 кьегьал фена. Абуру Ватан фашистрикай хуьн патал вири фронтра фашистар тергна, дяведин цIаярин майданра тарихда такур хьтин викIегьвилер, кьегьалвилер къалурна. СССР, Европа фашизмдин тIегъуьндикай азадна. ВикIегь разведчик, Баркалладин кьве ордендин сагьиб Шамил Балакеримов (Кашан хуьр), муаллим, летчик, офицер Абдулвагьаб Мегьамедов (ЦIинитIрин хуьр), муаллим, офицер, Баркалладин кьве, Яру Пайдахдин орденриз лайихлу хьайи Нажмудин Казбеков, аскер-шаир Багьадин Митаров (Къванциг), Цналрин хуьряй Берлиндиз кьван фена, рейхстаг къачудайла, телеф хьайи муаллим-игит Нямет Велиханов, вишералди фашистар терг авур, тIвар-ван авай офицер-снайпер Абдула Сефербегов (Чуьвек), Тркалрин хуьряй Берлиндиз кьван фейи, хур орденривни медалрив ацIана, гъалибвал гваз хуьруьз хтай Гьажи Мирзоев (адакай Расул Гьамзатова очерк кхьенва), дяведилай гуьгъуьниз обкомдин сад лагьай секретарь хьайи М. С.-И. Умахановахъ галаз дяведа санал «Малая земля» хуьн патал къати женгер тухвай, гуьгъуьнлай Берлиндиз кьван фена, фашистар тергна, гъалибвал гваз хтай викIегь захитIви Шабан Рамазанов абурун арадай я.
… Хиврин хуьряй тир писателар ва шаирар Абумуслим Жафарова, Манаф Шамхалова, Аслан Везирова, Багъир Ражабова табасаран халкьдин советрин девирдин литературадин диб кутуна. Абуру цIудралди ктабар кхьена, багъри халкьдин чIал, адан культура вилик тухуник чпин лайихлу пай кутуна. Районэгьлияр тир Гьалим Гьалимова, Камил Мустафаева, Зейдулагь Юзбегова, Алаудин Алиева, стхаяр тир Загьир, Велибег Загьироври, Бейдуллагь Ханмегьамедова гьукуматдин жавабдар къуллугъар кьиле тухвана, район машгьурна.
И хуьряй халкьдин майишатдин, культурадин, илимдин ва маса рекьерай вишералди пешекарар акъатна. Ватандин ЧIехи дяведин йисара Хиврин хуьряй 150-далай виниз рухваяр гуьгьуьллудаказ дяведиз фена. Абурун чIехи паюни Ватандин аслу туширвал патал чпин чанар къурбандна. Капитан Абдулазизовакай, 20 йисан яшда аваз, Дагъустандин атлуйрин эскадрондин командир хьана. Гьамид Абумуслимоваз къалурай гьунаррай Баркалладин 1 ва 2 дережадин орденар гана.
Герей Гьажиметова Брестдин къеледа душмандиз ягъун кьуна. Офицер-командир Давуд Ярагьмедова фашистар тергна, Абдурашид Ибрагьимова кьве дяведа иштиракна (1939-1945-й). Ам Берлиндиз кьван фена.
1942-йисан ноябрдин, декабрдин варцара Дагъустандин Кеферпатан сергьятар мягькемарун патал, кьиле начальник Рамазан Юсуфов ва политрук Багьадин Митаров аваз, Хивдай фейи 300 касди зегьметдин фронтда хъсандиз кIвалахна. Абуруз Дагъустандин обкомдин ва совнаркомдин патай Яру Пайдах ганай.
Хив райондин агьалийри 1941-1945-йисара пехъи душмандихъ галаз тухвай женгера Ватан патал чанар гайи, гьакIни инвалидар яз хтай кьегьал рухваяр са чIавузни рикIелай алудзавач. Абуруз Хивда «Гъалибвилин парк» ачухнава, мемориальный комплексдал 1800 кьегьалдин тIварар къизилдин гьарфаралди кхьенва.
Паркуна ял ядай ва спортдал машгъул жедай хъсан шартIар яратмишнава. Райондин экономикадин, культурадин, хуьруьн майишатдин карханайрин спортдин агалкьунрикай кьилдин стендар акъуднава. Ина вири суваррин межлисар, мярекатар тухузва, школайрин, бахчайрин аялри, райондин зегьметчийри, паталай атай мугьманри ял язава, мемориальный комплексдал цуьквер эцигзава.
Рамазан Велибегов,
тарихчи, писатель
