Европада мад фашизмдин суфат алай иланди кьил хкажнава. Залан, гьайиф къведай кар ам я хьи, цIуд йисаралди са уьлкве, са стхаяр я лугьуз хьайи Украинада нацистрин, фашистрин кIеретIар арадал атана, урус чIалал рахазвайбуруз зулум малумарна. Гьахьтин башибузукьрин тереф РагъакIидай патан уьлквейрини хвена. Нетижада къе Украинада дяведин гьалар ава. Вири Европа фашизмдикай хвейи, азад авур Россиядиз акси экъечIнава. Тарихдин вакъиайрикай тарс хкуднавач.

Гитлеразни дуьньядин агъа жез кIанза-вай. Ада вичин нацистар Кавказдин дагълар, берекатлу, девлетлу чилерни кьаз рекье тунай. Амма эхир кьил квел куьтягь хьана? Кавказдин дагълара фашистрин геллегьар дарбадагъна.

Ватандин ЧIехи дяведа Советрин Союздин халкьари ва Яру Армияди  фашистрин Германиядихъ галаз саки вад йисуз тухвай къизгъин женгер рикIелай тефидайбур хьана. Делилри тестикьарзавайвал, Кавказ хуьн патал 1942-1943-йисара кьиле фейи женг лап зурбабурук, Советрин государство патал важиблубурук акатзава.

РикIел хкин: 1942-йисан сифте кьилерай советрин кьушунривай Харьков хуьз хьаначир, фашистри йигин еришралди кьибледихъ гьужумнай. Душмандин гъиле Дондал алай Ростов ва маса шегьерар гьатна. Гитлераз Кавказдиз, Бакудин нафтIадин мяденриз гьахьдай, транспортдин ва военный промышленностдин зурба центр тир Сталинград кьуниз рехъ ачух хьана.

“1940-йисара Бакудин ва Кеферпатан Кавказдин нафт СССР-дин вири экономика патал кар алай чешме тир. Украина душмандин гъиле гьатайдалай гуьгъуьниз техил гьасилзавай Кавказдин ва Кубандин важиблувал, метлеблувал виниз акъатна. Идалай гъейри, и маканра уьлкведин экономика патал менфятлу рудаярни авай. Эгер Кавказ гъиляй акъатун хьайитIа, СССР-диз акси яз тухузвай дяведин сергьятар гегьеншарзавай. Гитлера “А” группадик кутунвай вири кьушунрин генерал-фельдмаршалрин (В. Лист, Э.фон Клейст, Э. фон Макензен, Р. Руофф, П. Думитреску, Й. Туранец, Ш. Юрек, И. Гарибальди командующияр) вилик везифа эцигнавай: Дон вацIун кьулухъ хъфенвай советрин Кьиблепатан фронтдин кьушунар Ростов шегьердин къваларив гьалкъада тун, къирмишун ва Кеферпатан Кавказ кьун. Ахпа Новороссийскдин, Туапседин ва, гежел тевгьена, Грозныйдин, Бакудин аявал авун. Гьа са вахтунда Грузиядиз гьахьдай мумкинвални арадал гъун.

Сталинграддал гьужумун патал тежрибалу армийрикай фельдмаршал фон Вейхсан регьбервилик кваз “В” группа гьазурнавай.

Душмандиз зур къалурзавай Кьибледин фронтдин кьиле Р.Малиновский, Закавказьедин фронтдин  — командующий И.Тюленев, Кеферпатан Кавказдин фронтдин — командующий С.Буденный, ЧIулав гьуьлуьн флотдин­ кьиле командующий Ф.Октябрьский акъваз­навай. Женгер башламишдай кьиляй Яру Армиядин ихтиярда 112 агъзур аскер, 121 танк, 2160 женгинин тупар ва алатар, 230 самолет, душмандихъни 170 агъзур аскер, 1130 танк, 4,5 агъзур женгинин тупар ва алатар, 1000 самолет авай. 1943-йисан январдиз и рекъемар ихьтинбур хьана: Советрин пата — 1 миллион кас, 1,3 агъзур танк, 11,3 агъзур  женгинин тупар ва алатар, 900 самолет. Душмандин пата, талукь тирвал, — 764 агъзур, 700, 5290, 530.

Тарихдин ктабра кхьенвайвал, гъалибвилери руьгьламишнавай, хейлин артухан такьатралди таъмин тирди гьиссзавай ва Гитлеран зурди къуват гузвай душманди 1942-йисан гатуз Кавказ кьун патал чIехи гьужум тешкилна. Нацистрин Германиядин кьушунра Румыниядин, Словакиядин ва Италиядин армиярни авай. Клейстан танкарин, Руоффан 17 лагьай ва Румыниядин 3-армийри виликди гьерекатна.  Цавай абуруз лютфтваффейрикай ибарат гьавадин 4-флотди куьмек гузвай. Дондин, Армавирдинни Майкопдин операцияр тIвар акьалтай женгера душмандин хура Яру Армиядин кьушунривай акъвазиз хьанач.

1942-йисан 23-июлдиз Дондал алай ­Ростов муьтIуьгъарай душманди Кубандал гьужумна. Советрин кьушунрилай фашистриз лазим тир басрух гуз алакьнач. Абуру кьулухъди чIугуна. 18-лагьай армиядин сенгеррай пад акъудай немсер Батайскдиз ­мукьва хьана. 26-июлдиз алава кьве ди­ви­зия­далди таъминар хъувур 18 ва 37-армийри, Дондин къваларивай душман чукурунин къаст аваз, фрицриз акси гьужум авуна. Гьайиф­ хьи, тIем акакьнач. Нетижада Кьиб­ледин фронтдин вири мулкара гьалар чIу­ру патахъ элкъвена. Чибуру кьулухъ чIу­гу­­на, фа­шистри са артух четинвал авачиз, Кубандин гегьенш чуьллерай виликди еримишна.

28-июлдиз Кьибледин фронт чукIурна, адан кьушунар Кеферпатан Кавказдин фронт­див вахкана. Верховный Ставкади адан вилик везифа эцигна: вири къуватралди душмандин гьужумдин вилик пад кьун, Дондин кьиблепата гьалар дуьзгуьн патахъ элкъуьрун. Амма аскерралди, техникадалди хейлин къуватлу тир душмандихъ галаз зурба телефвилер арадал гъизвай къизгъин женгерай акъатнавай Яру Армиядин кьушунрихъ немсериз аксивалдай такьат амачир. Гьавиляй фашистри сад-садан гуьгъуьналлаз  Ставрополь,  Армавир,  Майкоп, Краснодар, Элиста, Моздок кьуна. Эльбрус дагъларин кукIушдал немсери чпин пайдах акIурна. Анжах 1942-йисан сентябрдин эхирра Малгобек райондин мулкара, дагълара немсерин гьужумдин вилик пад кьуна, душмандиз мад виликди гьерекатдай мумкинвал хганач.

И вахтунда Германияди Сталинград кьун патални еке къуватар желбнавай. Советрин кьушунри чилин са чIук, куьче, кIвал хуьн па­тал, чанарни гьайиф текъвез, чIугвазвай женгери нетижа гана. Кавказдин дагъларани душмандивай виликдай хьтин гьерекатар хъийиз хьанач. Ватан хуьн патал Кеферпатан Кавказдин вири республикайрин, областрин, крайрин халкьар къарагъна. Агъзурралди итимар, дишегьлияр, жегьилар гуьгьуьллувилелди фронтдиз фена. Душмандихъ галаз дагълара гъвечIи женгер тухудай махсус отрядар, ротаяр тешкилна. Абуру фашистрив я юкъуз,­ я йифиз ял ядай  мумкинвал вугузвачир. Летчикрини датIана фрицар алай, кIеви хьанвай чкайрикай хабар гузвай ва чи кьегьалри абур хабарсуз къирмишзавай.

ЯтIани Германияди Кавказдин мулкариз цIийи-цIийи алава дивизияр рекье твазвай. Абурун куьмекни галаз 1942-йисан 25-сентябрдиз  генерал Ланцан командованидик кваз немсери нубатдин гьужум башламишна. Абурун мурад Туапсе шегьер кьун тир. Кьве патайни гзаф телефвилер арадал атана. 4-октябрдиз Верховный Ставкади Черноморский группадин кьушунриз акси гьужум кьиле тухунин тапшуругъ гана. 9-октябрдиз чи кьушунри немсери вири терефрихъ ийизвай гьужумар акъвазарна. 14-октябрдиз фашистри мад виликди фин патал алахъунар авуна. 25-октябрдиз абуру Нальчик галай патахъ гьерекатна. Зайиф хьанвай 37-армиядин сенгеррай пад акъудна, душманди Нальчик ва ахпа Гизель кьуна. Мад адавай чпин алчах мурадар кьилиз акъудиз хьанач. Ноябрдин сифте кьилерай Яру Армияди Гизель азадна ва Германиядин кьушунриз Грозныйдин, Бакудин нафтIадин мяденрихъ фидай рехъ гьамишалугъ агална.

Советрин кьушунрив Москвадай агакьнавай тапшуругъ сад тир: вири къуватар санал кIватIна, вири мумкинвилерикай менфят къачуна, душмандин сенгеррал гьужум авун ва Моздокдинни Алагирдин патарив гвай фрицрин армияр барбатIун. Гьа идалди Кавказ патал кьиле фейи женгерин сад лагьай пай акьалтIна. Немсерин “Эдельвейс” план кьилиз акъатнач. Абурулай Закавказьедиз, гьакI мукьвал тир рагъэкъечIдай патан уьлквейризни гьахьиз хьанач. Туьркиядини немсерин терефдал элячIдай жуьрэтнач. Женгера немсерин 100 агъзурдалай гзаф аскерар телеф хьана.

Кавказ патал кьиле фейи дяведа яру аскерри къалурай кьегьалвилери  кьиблепатан сенгерар мадни мягькемардай мумкинвал гана. Къизгъин ва гзаф телефвилер арадал гъайи женгера къалурай кьегьалвилерай агъзурралди аскерар, офицерар, партизанар, далу пата зегьмет чIугур агьалияр орденралди, медалралди къейдна. СССР-дин Верховный Советдин Президиумдин Указдалди “Кавказ оборона авунай” медаль тайинарна. Адаз гзаф кьадарда женгчияр ва зегьметчияр лайихлу хьана.

1942-йисан гаталай 1943-йисан зулалди Советрин кьушунри Германиядин армийриз кьур ягъунри Ватандин ЧIехи дяведин кар алай женгера — Сталинград ва Кавказ патал кьиле фейи — зурба гъалибвилер къазанмишдай, фашистрин еке къуватар тергдай мумкинвал гана. Ида Яру Армиядин  аскерринни офицеррин руьгь хкажна, абур мадни уьтквемвилелди женгер чIугунал руьгьламишна.

Ватандин ЧIехи дяведин тарихда Кавказ патал кьиле фейи женгерихъ кьетIен метлеб ава. Советрин кьушунрин уьтквемвал, дирибашвал, вафалувал себеб яз, Кавказ душмандин гъиле гьатнач. И къизгъин женгера 2 агъзурдалай виниз дагъустанвийри иштиракна. Агъзурралди дишегьлийри, яшлубуру, же­гьилри душмандин кьушунриз, танкариз акси сенгерар туькIуьрун патал зегьметдин фронтда иштиракна. Душмандин самолетри Махачкъаладин, Каспийскдин, Дербентдин, Дагъустандин Огнидин цавара цIар янай­тIани, чилел “Гитлеран кьушунриз муьтIуьгъ хьухь, женгера иштиракмир, куьн чна коммунистрикай азадда…” гафар кхьенвай листовкаяр чу­кIурнайтIани, дагъустанвийри чпин уьтквемвал, СССР-дин государстводиз вафалувал къалурна. Агъзурралди яшлубуру, дишегьлийри, жаванри 1942-йисан хъуьтIуьн аязрикди Хасавюртдин, Махачкъаладин, Да­гъустандин Огнидин майданра душмандин танкарин, кьушунрин вилик пад кьадай сенгерар туькIуьрунин карда иштиракна. Агъзурралди жегьил итимар хайи чил хуьн патал гуьгьуьллувилелди фронтдиз фена.

Дагъустанда и вахтунда гуьгьуьллу атлуйрин эскадрон тешкилнай. Адаз Граждан дяведин игит Къара Къараева команда ганай. 416-дивизиядик кваз дагъустанви атлуйри немсериз рикIелай тефидай ягъунар кьуна, гъалибвал мукьвал авуник чпин пай кутуна.

Кавказ душмандикай хуьн патал хейлин дагъустанвийри, гьа гьисабдай яз чи ватанэгьлийрини чпин чанар къурбандна. Абурукай сад Советрин Союздин Игитвилин тIвар­цIиз лайихлу хьайи дирибаш летчик Валентин Эмиров я. Душмандин самолетар къирмишзавай летчикди 1942-йисан 2-сентябрдиз кьиле фейи Дагъустандин халкьарин митингдал гъиле яракь кьаз жедай кьванбуруз Кавказ хуьн ва фашистар терг авун патал къарагъуниз эвер ганай.

Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьира душман лянетламишзавай шиирар кхьенай. Итимар фронтда авайтIани, дишегьлийри, жаванри карханайра, колхозра, сов­хозра зарбачивилелди зегьмет чIугвазвай,  фронтдиз суьрсет, алукIдайди, яракьар, пулдин такьатар, балкIанарни рекье твазвай.

Садвал зурба  къуват я. Вири халкь сад хьана чIугур зегьметди, гьунарлу женгери Ва­тандин ЧIехи дяведа фашистрин Германиядал гъалибвал къачудай мумкинвал гана. Гилани чаз уьлкведа, республикада къайда-къанун,  Президентди вилик эцигзавай везифаяр ян тагана тамамарун ва мадни вилик фин патал садвал герекзава.

Нариман Ибрагьимов