И ва я маса кас уьмуьрда тестикь хьунин рекье куьмекар гайи инсанар садани садрани рикIелай алуддач, абуруз алакьдай кьван гьуьрметар, хъсанвилер ийида. Им инсанвилин, ахлакьдин мидаим ери, лишан я. Бес вичин вири уьмуьр чIал хуьниз ва виликди тухуниз бахшай касдив халкь гьикI эгечIун лазим я? Са шакни алачиз, ихьтин инсан вири жуьредин гьуьрметриз лайихлу я. Мисал яз, къачун чна эбеди чирагъриз элкъвенвай П.К.Услар, В.И.Даль, С.И.Ожегов, А.С.Чикобава, А.Шамхалов, М.-С.Саидов, Г.Шагьназаров, Ш.И.Микаилов, С.Омаров, Г.-Г.Гитинаев, Г.Б.Муркелинский, А.К.Алкадарский, Гь.Гьажибегов, М.Гьажиев, Т.Шалбузов, А.Батырмурзаев, З.Бамматов, У.Мейланова, А.Гуьлмегьамедов ва масабур. ЧIалан алим Иса Абдуллаева керчекдиз къейднавайвал, и алимрин хейлин йисарин гьакъисагъ зегьмет себеб яз, Дагъустандин литературный чIаларал сифтегьан классрин ва юкьван мектебар патал герек тир учебный ва справочный литература, орфографиядин къайдайрин сад лагьай кIватIалар арадал гъана.
Лагьана кIанда, ихьтин кьегьалар гьар са халкьдихъ ава. И макъалада заз абурукай сад тир зи муаллим, чIехи алим, Дагъустандин чIаларин илимдин патриарх, филологиядин илимрин доктор, профессор Ражидин Идаятович Гьайдаровакай кьве гаф лугьуз кIанзава.
Профессор Гьайдарова чи халкьдиз диалектологиядин, фонетикадин, орфографиядин, грамматикадин, синтаксисдин чешмеяр къалурна, абур чирна, ахтармишна. Адан къелемдикай хкатнавай кIвалахрин арада Дагъустандин чIаларин илимда кьетIен чка кьунвай са жерге монографияр ава: “Лезги чIалан лексика”, “Лезги чIалан фонетика”, “Лезги чIалан морфология”, “Лезги чIалан гафар дегиш хьунин ва арадал атунин дибар”, мектебар, колледжар, вузар, муаллимар патал гьазурнавай цIудралди учебникар, пособияр… Лезги чIалал машгъул тир алимрин, дидед чIалан тарсарин муаллимрин, аспирантринни студентрин арада Р.Гьайдарова теориядайни методикадай, лексикологиядайни диалектологиядай кхьенвай кIвалахрихъ, лезги чIалан словаррихъ иллаки еке къимет, кесер ава.
ЧIалан месэлайриз талукь кIвалахрилай гъейри, чIехи алимди литературоведенидиз, литературадин критикадиз, публицистикадиз талукь макъалаяр, гьатта халкьдиз гзаф хуш хьайи яратмишунрин эсерарни кхьена. Профессорди лезги шииратдин классикар тир СтIал Сулейманан, Етим Эминан, Кесиб Абдуллагьан, Ахцегь Гьажидин, Хпеж Къурбанан, Ашар Рамазанан ва масабурун яратмишунрин ирс ахтармишунин кардани бегьерлудаказ зегьмет чIугуна. Кьилди къачуртIа, СтIал Сулейманан ва Етим Эминан яратмишунрай кхьенвай монографийри Дагъустандин литературоведенида лайихлу чка кьунва.
Зазни Ражидин Гьайдаровавай чирвилер къачун кьисмет хьана. Алимдиз чпи-чпин тарифардайбурукай, виридакай хкатна, чеб къалуриз алахъдайбурукай гьяз къведачир. ГьикI ятIани са сеферда адан ассистентди имтигьан вахкузвай чIавуз са студент суалрин «харцик» кутуна. Пара суалар гуналди адаз вич студентдилай виневайди яз къалуриз кIанзавай. Ражидин Гьайдарова ам, “жуваз течир суалар адазни гумир” лагьана, акъвазарнай. Хиве кьан, а студент зун тир.
Профессор Гьайдаров патал таб-гьилле, гьахъсузвал сад лагьай душманар тир. Адаз гьар са карда гьахълувал хьана кIандай. ДГУ-дин Дагъустандин чIаларин кафедрадиз регьбервал гайи 40 йисан девирдани ада эвела вичивай, ахпа кафедрадин амай къуллугъчийривай истемишдай. Гьавиляй адаз гьам санал кIвалахзавай юлдашрин, гьамни студентрин патай еке гьуьрмет авай.
Ражидин Идаятовичан илимдин рекьикай, адаз хас ерийрикай яргъалди суьгьбетар ийиз жеда. Амма газетдин макъаладин сергьятра аваз — ваъ.
За профессордивай лезги чIалан методикадайни теориядай чирвилер къачуна. Ада заз словардин макъалайрин илимдин стилдин сирер чирна. Чна санал «Лезги чIалан омонимрин словарь» акъудзавай чIавуз заз Ражидин Идаятович Аллагьди жуьреба-жуьре рекьерай захавилелди бажарагъ ганвай кас тирди акуна. Оратордин алакьунарни авай алимдихъ. Ам трибунадихъ галай чIавуз залда секинвили агъавалдай, виридан фикир профессорди вичин рахунрал желбдай.
Къе вуз акьалтIарна 40 йис алатайлани, за ва захъ галаз санал 1975-йисуз ДГУ-дин филологиядин факультетдин урус ва Дагъустандин чIаларин отделение акьалтIарай гьар сада Ражидин Идаятовичан тIвар еке гьуьрметдивди рикIел хкизва.
“Алим жез — регьят, инсан яз амукьиз четин жеда”. Ражидин Гьайдароваз и кьве рехъни, кьве терефни регьятбур хьана. Ам гзаф къени, чIехи рикI авай, ягь-намус вине кьадай, эдеб, ахлакь гвай чIехи инсан тир. Ам гьахьтинди яз чи рикIерани амукьда.
Шайдабег Мирзоев, ДГПУ-дин профессор
