(Эвел — 20-нумрада)

Сад лагьай месэла тумунин бал­кIанрихъ галаз алакъалу я. Абур къецепатай гъунин месэла, ваз­ни чизвай себебралди, туь­кIвен­вач. Чи колхозар айгъурар авачиз амукьнава. За вавай Азово-Черноморский крайдай тумунин 60 балкIан гъунин месэладай зи тереф хуьн тIалабзава.

РККА-диз гузвай балкIанрин еридин жигьетдай ийизвай истемишунар гьар йисуз артух жезва. Жинс хъсанарунин кIвалах авачиз, РККА-диз балкIанар гунин план неинки кьадардал гьалтайла, гьакI еридин жигьетдайни тамамариз хьун мумкин туш.

Кьвед лагьай месэла завод тешкиллувилинни майишатдин идара авунинди я. Наркомземдал 37-нумрадин заводдиз чара ийизвай пулдин такьатар артухарун тапшурми­шайди тир. Амма Главконупрди месэла гила­ни гьялнавач. ТIалабзава талукь отделар ЦИК-дин къарар кьилиз акъудиз мажбурун. ИкI хьайитIа, завод майишатдин рекьяй мягькемариз ва госдотацийрикай отказиз жеда.

Пуд лагьай месэла — ипподром ва ворошиловский атлуйрин клуб арадал гъунин гьакъиндай. Дагъус­тан Советрин Союздик акатайдалай инихъ 15 йис тамам хьу­низ талукь сувар кьиле тухудайла, чна Махачкъалада трибунани балкIанраллаз чамарардай рехъ туькIуьрна. 1936-йисуз ипподромдал герек тир эцигунар хъувуна кIанда. И кардиз чавай выставкадиз ахъайнавай такьатрикай виш агъзур манат кьван чара ийиз жеда, амайди сметадай (гилигзава), дотацияр яз, Глав­конупр­дин такьатрикай чара авун тIа­лаб­зава…

И чар гваз юлдаш Къара Къараев рекье твазва. Алай вахтунда ам рамагбанвал вилик тухунив кьетIивилелди эгечIнава ва 1936-йисуз и кIвалахда, гьар гьикI хьайи­тIа­ни, дегишвал тун хиве кьунва. За адан вилик эцигнавай месэлаяр гьялунин карда куьмекун, тереф хуьн тIалабзава.

Дагъустандай ваз саламар рекье твазва ва гатуз иниз атун теклифзава.

ВКП(б)-дин Дагъустандин обкомдин секретарь  Н.Самурский”.

Москвадай тади гьалда Къара Къараева кхьизва:

“Гьуьрметлу юлдаш Самур­ский! Зал Куьне Семён Михайловичан вилик эцигнавай месэлаяр гьялунин кIвалах гьикI кьиле физ­ватIа мукьвал-мукьвал хабар гунин везифа тапшурмишнавайвиляй хабардарзава: Куь чар за агакьарна, ам кIелна, юлдаш  Будённыйди вичин заместителдал Куьне вилик эцигнавай месэлаяр гьялун тапшурмишна.

Тумунин 50 балкIан (айгъурар) къачунин месэладин гьакъиндай СКК-дал и заявка кьилиз акъудун тапшурмишнава ва идалайни гъейри, юлдаш Будённыйдин приказдал асаслу яз, чаз къецепатан  уьлквейрай гъайи 10 эркек балкIан ганва.

Ипподром эцигуниз такьатар ахъаюниз талукь яз. Главконупрди крайдин управленидиз чи ипподром 1936-йисуз эцигна куьтягьунин тапшуругъ ганва. И кар патал 400 агъзур манат пул ахъайнава. Чавай адакай 165 агъзур манат пул къачуз жеда. Чун ихьтин кар кьилиз акъудиз чалишмиш хьана кIанда: выставкадин дараматар эцигдайла, абур гележегда балкIан­раллаз чамарардай майдандин (ипподромдин) цурар, тевлеяр яз ишлемишиз жедай­дини фикирда кьан ва “15 йисан” три­буна алай участок гьамишалугъ яз ипподромдихъ галкIурин.

Тадаракар, пурарар ва маса шейэр за лап хъсан еридинбур маса къачунва…

45 агъзур манат чилер цик кутуниз, 50 агъзур манат цурар, тевлеяр эцигуниз ва, мумкин я, ВЦИК-дин алатай йисан къарардал асаслу яз, 15 йисан юбилейдихъ галаз ­ала­къалу яз, мукьвара мад 300 агъзур манат­ къачуз хьун. И месэла Главконупрдивай и ­йи­къара Союздин СНК-да гьялиз хьунилай аслу я.

За са комбайн, са ЧТЗ (трактор), пар чIуг­вадай са машин тади гьалда рекье хтунин нарядни къачунва. Ибурулай гъейри, чи заводдиз Ярославлдин жинсинин 60 кал ва ми­хьи жинсинин пуд айгъур гунин ихти­ярни…”

Дагъустандин колхозрин рамагрин тевлеяр патал балкIанрин заводди асул гьисабдай ми­хьи жинсерин айгъуррилай рамаг хъсанарун­ патал хуьзвай хварари хайи эркек таяр рекье твазвай. Михьи жинсерин айгъурринни хварарин таяр лагьайтIа, Буйнакскда тунвай гостевлейрив агакьарзавай. Хкянавай сечме жинсинин хварар дул къачун патал заводда тазвай.

1937-йисуз и заводдихъ 7916 гектар чилер­ авай. Адакай 2000 гектар цадай никIер, пуд агъзур гектардилай гзаф ядай векьин уьруьшар, 30 гектар усадьбаяр, амай чкаяр гьайванар хуьдай чIурар тир.

1938-йисан августдиз заводда балкIанрин кьадар 700-дав агакьнавай. Аник цIуд­ралди михьи ингилис жинсинин айгъурарни хварар, вишералди какахьай ингилис жинсерин гьайванар, рамаг цIийи хъийидай (ремонтный) дестедик — кабардинский, карачаевский ва чкадин жинсерин бал­кIанарни акатзавай. Анжах са тIи­милбур кIва­лахдин (рабочий) балкIанар тир. Заводда мад лапагрин ва некIедин фермани авай.

Заводдин кьисмет

Алатай асирдин 50-йисарив агакьдалди балкIанрин 37-заводди къайдадик кваз кIва­лахзавай. Ада жинс хъсанарунин рекьяй ­бе­­гьерлудаказ кIвалахунин нетижада Ватандин ЧIехи дяведин йисара Да­гъустанди фронт­диз агъзурралди балкIанар гана. Дагъ­ларин уьлкведай вишералди гуьгьуьллубур гьа чпи хвейи балкIан­раллаз фронтдизни фена. 1950-йисан 1-январдин делилар къа­чур­тIа, Дагъустан АССР-дин колхозрин балкIанрин фермайра жинсинин ва жинс хъсанарнавай гьайванрин кьадар вад агъзурдав агакь­навай.

Гьайиф хьи, Дагъустандин бал­кIанрин заводдин кьисмет Хасавюрт районда пайда хьайи садахъай масадахъ галукьдай азарди (инфекционная анемия) гьялна. СССР-дин Министррин Советдин 1949-йисан 19-декабрдин къарардалди завод тергна. Карантиндилай кьулухъ амукьай 300-далай гзаф гьайванар республикадин колхозриз маса хгана. БалкIанрин 37-нумрадин заводдин чилер республикада кьиле фин лазим тир пландин бинедаллаз хуьрер куьчарунихъ галаз алакъалу яз, СССР-дин Сов­миндин 1951-йисан 29-майдин къарардалди куьчарунин (переселенческий) фондунив вахкана. 1952-йисуз аниз къурушвияр —  Н.Самурскийдин ватандашар куьч хьана. Ви­ликрай лагьайтIа, гьеле 1925-йи­суз, ДагЦИК-дин председатель Н.Самурскийди (дагъвияр дуь­зендиз куьчарунин программадин бинейрив гвайди гьам тир), хуьруьнвийри дагълара чилер бес тежезвайдакай шикаят авурла (а чIа­вуз ам дагълух округра къекъвезвай), дуьзендиз куьч хьун теклифнай, амма къурушвияр рази хьайи­ди ­тушир. 1952-йисуз маса шар­тIа­ра, маса вахтунда, Н.Самурский га­лачиз, къурушвийриз Маршал ­С.Будённыйдин хсуси тIалабу­нал­ди балкIанрин завод патал чара авур чилерал куьч хьун кьисмет хьана.

Гьа икI, сиясатдин машгьур деятель Наж­му­дин Самурскийдин 130 йисан юбилейдихъ га­лаз санал вири лезги халкь ва кьилди къу­руш­вияр патал 2022-йисуз мад са юбилей ава — къурушвияр Докъузпара райондай Хасавюрт райондиз бал­кIанрин виликан заводдин чи­лерал­ куьч хьайидалай инихъ 70 йис тамам хьанва.

(Макъала РД-дин ЦГА-дин (архивдин) документрин бинедаллаз гьазурнава).

Рамазан Къулиев