Интервью

Аямдихъ галаз кьазвай жуьреда, хъсан шикилралди чIагурна, аялар патал гьазурнавай ктабар, тек-туьк дуьшуьшар квачиз, мукьвал йисара чахъ саки хьайиди туш. Еке нукьсан арадал татун патал чи писателри, къелемдин устадри, алимри, муаллимри и месэладиз фадлай фикир гана кIанзавайди тир. Им аялар патал эсерар кхьидайбур, ктабар туькIуьрдайбур хьанач ва я авач ла­гьай чIал туш. Ихтилат адакай я хьи, аялрин рикI ацукьдай ктабар акъудун, арадал гъайи затIар гъве­чIи кIелчийрив ­агакьарунни талукь тирвал к­ьилиз акъу­диз тахьанвай месэла я. Геж хьанатIани, нукьсан арадай акъудун патал “Лезги газетдин” редакцияди “Хайи чIал хуьн” проект кардик кутунва ва адан сергьятра аваз гьелелиг 2 ктаб чапдай акъуднава.

КьетIендаказ къейд ийиз кIанза­ва хьи, аялри чпи ва я диде-бубайри аялриз кIелдай эдебиятдин эсерар авай махсус ктабар акъудунал тIвар-ван авай шаир, публицист, таржумачи  Пакизат Бейдуллаевна  Фатуллаева  рикIивай маш­гъул я. Идалай вилик “Пси-пси псай­ди” ктаб акъатнай, мукьвара “Лезги халкьдин махар” ктаб чапдай акъуднава. И йикъара за адавай пешекарвилелди кьилиз акъудзавай проектдикай ихтилатун тIа­лабна.

• Пакизат Бейдуллаевна, аялар патал ктабар акъудунин фикирдал Куьн гьикI атайди я?

— РикIе авай кар геж кьилиз акъатнатIани, ам рикIе аваз гзаф йисар тир. Гьеле алатай асирдин 80-йисара зи аял физвай бахчадин тербиячи лезги дишегьлиди завай гьа и яшдин аялриз кутугай шиирар, гьикаяяр авай лезги ктаб аватIа гъваш ман лагьана тIалабнай. Ахьтин тек са ктаб авай зи ктабханада — Абдуселим Исмаилован “Чигедин стIалар” тIвар алай са гъвечIи ктаб. А кIватIалда лап гъвечIи аялриз кIелиз жедай хьтин шиирарни авай. Ам, аквадай гьалда, бахчада пара хуш хьана: тербиячиди завай ам вичиз тун тIалабнай. Гьа чIавалдини пуд-ругуд йисан яшда авай аялар патал кIелдай кьилдин ктабар чахъ авачирди заз чизвай. Зи аялрин гъиле авайбур “Муха-Цокотуха”, “Колобок”, “Краденое солнце”, куьрелди, урус классикадин гьа и жанрдин жавагьирар тир: а шиирар абуру, ктаб кьилихъди кьуна, хуралай кIелдай. За чпиз кIелиз хьайи, рикIел аламукьдай марагълу шиирар гьарфар гьеле течизвай аялрин рикIел регьятдиз аламукьзавай.

Бязибурун рикIел алама жеди, гуьгъуьнин йисарани жуван къелемдин юлдашар акур-акурла, за икI лугьуз хьана: “ЧIал хуьз кIанда­тIа, лап бицIи балаяр патал кхьихь”. И гафар за 2014-йисуз республикадин кьилин ктабханада кьиле физвай ктабрин ярмаркадин мярекатдални лагьанай. За ийизвай ихтилат гзафбуруз сифте яз ван жезвайди аквазвай: рагьметлу Мегьамед-Расула, разивилелди кьил юзуриз, зи гафарал “къул чIугваз­вай”.

• Алай вахтунда чи мектебра хайи чIалан тарсар гун давам жезватIани, аялрин ва аялринни чIехибурун арада жезвай рахунар гзафни-гзаф урус чIалал я. Куь фикирдалди, аялриз лап гъвечIи чIа­валай хайи чIал чирун патал вуч авун лазим я? Аялар патал акъуд­завай ктабри и кардиз гьихьтин таъсир ийида?

— Эхиримжи йисара им мукьвал-мукьвал ван къвезвай арза я: шегьерар анихъ амукьуй, чи хуьрерани диде-бубаяр аялрихъ галаз урус чIалал рахазва. Маса чIал хъсандиз чир хьун баркалла къведай кар я, амма жуван чIал маса чIалан дал­дадик кутун кьабулиз тежедай кар яз гьисабна кIанда. Милли чIа­лар далдадик кутазвай къерехдин шартIар ава, хьайивал хьуй лугьуз­вайбуруз, дуьнья вири ингилис чIа­лал къведа, “куьлуь” халкьар чIе­хибурук какахьна квахьда лугьузвайбуруз а гафар-чIаларикай кьадай чка жезва. Пака гьикI жеда­тIа чи­дай кас авач, амма за лугьун, лез­ги халкь “куьлуь халкь” туш, лезги халкь этнографиядин илимда надир, вич хвена кIани халкьа­рикай сад яз гьисабзавайди я — Кавказдин тарихдихъ, зурба империйрин къадим тарихрихъ галаз ала­къа­да авай, чапхунрин хурукай сагъдиз хкатна, дидед чIал хвенвай халкь я. И гъилерани чна вирида са­нал, къецяй илитIзавай басрухдиз рей тагана, жув хуьдай вири алахъунар авуна кIанда. Халкь хуь­дай тек са шартI ава: дидед чIа­лал рахун, дидед чIалал кIелун, дидед чIалал кхьин…

ЧIалал къвезвай аялдин къвалал хайи чIалал рахадай диде-буба хьана кIанда, кIвале, гъиле дидед чIалал кхьенвай, гуьрчег шикилралди чIагурнавай ктабар хьана кIанда. Гьа им аялдин руьгьдик хайи чIал “дидедин некIедихъ галаз” кутун жедай. Гъиляй вегьез кIан тежедай хьтин, манадин, гуьрчегвилин жигьетдай иер, акьуллу ктаб кIвале авайла, чIехибур, бицIек метIел кьуна, адаз ам кIелуниз мажбур жеда, идалайни гъейри, аялдихъ галаз жуван чIалал рахадай, ихтилатар ийидай багьнани жеда. Мегер им тIимил яни? Исятда акьалт­навай жегьил дидеяр, бубаяр дидед чIал чир тахьунай айиб ийиз жедач: за шак ийизва, абурузни чпин аял чIавара дидед чIалал кхьенвай ктабар акурди туш, абурузни лезги махарин ван хьайиди туш. “Лезги халкьдин махар” тIвар алаз, бахчадин, сифтегьан мектебдин яшарин аялар патал за гьазурна, акъуднавай ктаб, зун чIалахъ я, аялрилай вилик абурун дидейризни бубайриз марагълу жеда. Ам кIелай зи таниш дишегьлиди, зенг авуна, лугьузва: “КIелдайла, заз шел атана: гьич фикирдани амачир махарни, абур чаз гъвечIи чIавуз ахъаяй рагьметлу дидени, бубани рикIел хтана…”.

Москвадай са чIавуз соцсетра са жегьил дидедин “гьарайдин” ван акъатнай: “Я жемятар, заз жуван бицIи аялдин гъиле дидед чIалал кхьенвай ктаб тваз кIан хьана, суракь авуна, къекъвена —  вич лугьумир, ахьтин ктабар чеб авай затIар туш кьван!”

Гила, кьулу-кьулухъ фагьум авурла, заз им мусибатдин кар хьиз аквазва…

• “Пси-пси псайди” ктаб акъа­­тайдалай кьулухъ са кьадар вахт алатнава, ам кIелдайбурун, аялрин арадани машгьур хьанва. Ктабдин патахъай чпин фикирар, разивилер, теклифар агакьарай ксар хьанани? Вуч лугьузва ктабдикай?

— Заз ванер къвезвайвал, кар алай бицIи жемят —  аялар — рази я. Абурухъ галаз санал бахчайрин тер­биячиярни — абуру завай мад кхьихь, мад гьа ихьтин ктабар акъуд хъия лугьуз тIалабзава. Соцсетрай аквазвайвал, чи бицIекар Псидин кьилел атай агьвалатрикай гьатта “сегьнейрилайни” къалурзава, а сегьнейра чеб къугъвазва…

• Ктабар чапдай акъудайдалай кьулухъ кIелдайбурал агакьа­рунин месэлани важиблуди я. Идан патахъай Квевай вуч лугьуз жеда?

— Лап важиблу месэла я! Алай девирда виле акьазвай кар я: йис-йисандавай чахъ кхьидайбур гзаф жезва, кIелдайбур — тIимил. Идан се­­беб дидед чIалан авторитет агъуз­, адан верцIивал, масанвал ивидик квайбурун кьадар къвердавай тIимил хьун я.  Мегер чахъ кIе­лиз хуш жедай шиирар, прозадин эсерар авачиз яни? КIелзамач. Белки, кагьул ятIа? Я рикI куз­вач­тIа? Чи бадейри, сагъламвилиз зайиф­ кас акурла, адаз “тIан жагъун тавур хьтинди” лугьудай. Белки, къе чун руьгьдиз икьван “кагьул”, “тентес” хьун таза чIавуз “тIан” жагъун тавурвиляй ятIа? Белки, чаз жагъун­ тавур “тIан” дидед чIалалди кхьенвай куьлуь ихтилатар, махар, шиирар, гьикаяяр ятIа?

Куьн килиг садра, и кьве ктабди чи арада гьихьтин цIийи адет кутаз­ватIа: чун къе аял патал лезги ктабдихъ къекъвезва, ктаб суракь ийиз­ва, ктаб маса къачузва! Урусатдин шегьеррай, гьатта къецепатан уьлквейрайни, “Пси-пси псайди” ва “Лезги халкьдин махар” ктабар поч­тада аваз ракъура лугьуз тIалабза­вайбур ава. Бес им хъсан адетдиз кьил ягъун тушни?

Гена зи теклифдин, тIалабдин гаф сиве амаз, пуд райондин — СтIал Сулейманан, Ахцегь ва Кьурагь районрин  — кьилери чпин районрин бахчайра авай аялрив “Пси-пси псайди” ктаб агакьарна. Мер­гья­матлувилин кьве машгьур фондуни захавилелди и кардик къуьн кутуна: Магьмуд Абдулкеримован тIварунихъ галай “Просвещение”  фондуни ва “Умуд” фондуни. Сагърай чеб! Кьилдин ксари, чеб яргъара яшамиш жезватIани, чпин хайи бинеяр тир хуьрерин мектебриз, бахчайриз и ктабар пишкешна. Махарин са кьадар ктабар чна хуьрерин ктабханайризни пишкеш яз пайда…

• Чаз аквазвайвал, шикилар чIугунвай художникар дагъустанвияр туш. Чи миллетдиз хас кье-тIен­вилер хъсандиз чизвай ватанэгьлияр-художникар желб­най­тIа жезвачирни?

—  Художникдихъ къекъвез зи са шумуд йис акъатна, за жуван и дердидикай ихтилат тавур касни хьанач — Кьасумхуьрелай, Ахцегьрилай гатIунна, Москвадиз кьван… Да­гъустанда художникар садни кьвед авач, гьакI чахъни, лез­гийрихъни, машгьур тIварар пара ава. Амма… Мад гьа сифте гафунал хтун жезва  —  чахъ лап бицIи аялар па­тал махсус литература гьикI авачтIа, гьакI абур патал шикилар чIугвадай художникарни авач. Би­цIекар патал чIуг­ва­дай шикилрин жуьре кье­тIенди я, чебни са шумуд акун­рин­бур ава: нинияр, “мультяшкаяр” ва икI мад. Им а искусстводин сагъ са хел я. Зун а хи­ле жезмай кьван ви-ни дережадин устаддихъ къекъвез хьана… Да­гъустандин са шумуд художникдихъ галаз кIвалахни авуна, икьрарни ку­тIунна, амма кар зун рази жедайвал туькIвенач. Дагъустанви художникри “шаламарни” “чухваяр” алай “дагъви” аялрин суьретар чIуг­ваз хьана — чпел гьалтайтIа, ибур чи милливал къалурзавай лишанар я.  ХХI асирда милливилин эвелимжи лишан дидед чIалал рахун, дидед чIалал кхьин тирди, чи аяларни къе масадбур тирди фикирда кьуна кIанда. Этнографиядиз талукь ктабар туш кьван…

Эхир чара хьанач, “Иллюстратор” сайтда жуван дерди раиж авуна. Зи эвердиз гьай авур 50 художникдикай 4 кас, абурукайни 2 кас хкяна: аялрин ктабар акъудзавай Москвадин машгьур издательстводин кьилин художник С. Адалян ва жегьил художник руш М. Самарченко. Маса халкьарин векилар тир художникрихъ галаз онлайн, яни соцсетра, кIвалахун гьикьван четин ятIа, куьне садра фикирдиз гъваш. Эрмени дишегьли Сона Адаляна “Лезги халкьдин махар” ктаб патал шикилар чIугуна. Адаз Кавказдин халкьарин яшайишдин, ухшаррин, къилихрин кьетIенвилер чидайвиляй, завай ам заз вуч кIан ятIа регьятдиз гъавурда тваз жезвай. Чна лезги махарин бязи персонажрин суьретар гьихьтинбур хьун мумкин ятIа, лазим ятIа, гьамни сифте яз къалурна: месела, Вервелаг-халадин, Аци-Бацидин, Аждагьандин, Киледин, Пепедин суьретар… Идалайни гъейри, чара миллетдин художникар патал зун жуван эсерарни, лезги махарни урус чIалаз элкъуьруниз мажбур хьана.

• Сир туш, рангарин шикилралди чIагурнавай, художникдин кьетIен пайни квай хъсан еридин ктабар акъудун патал пулунин такьатарни тIимил герек къвезвач. И жигьетдай Квез куьмек гузвай, къаюмвалзавай ксар ва я тешкилатар авани?

— Къуьн кутурбурни хьана, жувани харжияр авуна. Виридалайни четинди  “спонсорар” за гъиле кьазвай кардин лазимвилихъ чIала­хъарун тир. Гена завай абур алакьа­риз хьана. Къенин девирдин чапханайри эцигзавай еке къиметар анихъ амукьуй, художникарни рази авуна кIанда — абуруз ихьтин проектра чпин алахъунрин, устадвилин важиблувал гьикьванди ятIа чизва. Чуьнуьхай кар авач, ктабар, акъатнавайбурни, акъатзамайбурни, такьатрин, харжийрин жигьетдай чеб-чпихъ “галкIанвайбур” я: вилик акъа­тай ктабди гуьгъуьнал алайди патал “къазанмишна” кIанзава. Месела, “Псидикай” “Лезги халкьдин махар” чапдай акъудун патал куьмек хьана. Махарин гуьгъуьнал гьа гьахьтин чIагай маса ктаб  —  “Лезги гьарфар” тIвар алай азбука ала, адан винел художникди кIвалах­зава ва икI мад. Фикирда мадни про­ектар ава.

• Пакизат Бейдуллаевна, куьн кIелзавайбуруз неинки алай аямдин шаир, гьикаятчи, гьакI критик хьизни машгьур я. Къенин чи эдебият авай гьалдиз куьне гьихьтин къимет гуда?

—   Дамах ийидай себебар, гьи рекьяй къачуртIани, чи медениятдихъ гьамиша хьайиди я, исятдани ава. Анжах алай девирда арадай акъатзавайди, гъиляй физвайди хайи чIал я. Виняй, паталай гузвай басрухрин кьилел, игьтият квадарна, чна аяларни жегьилар чIалавай къакъатзавай гьалдиз бес кьадар фикир гузвач. Тек 40 чин авай “Пси-пси псайди” ктабдикай ихтилат кватайла, за чи къелемэгьлийриз икI лугьуз зарафатни ийизва: “За пака куь романарни поэмаяр кIелдай несил гьазурзава!” И зарафатдик “кьелни” ква эхир. Чи меденият мадни вилик тухунин карда за гьа ихьтин ктабрик — пуд, кьуд, вад, ­ругуд йиса авай аялрин гъиле, мецел жедай ктабрик — еке умудар кутазва…

• Алай вахтунда аялар патал эсерар чапзавай писателар чахъ гьикьван ава?

— Аялар патал кхьенвай эсерар, СтIал Сулейманалай гатIунна, алай аямдин шаиррал къведалди, виридахъ авайди я. Шиирарни ава, гьикаяярни, пьесаярни, таржумаярни. Амма абурукай чи балайриз хабар авани? Мектебдин программайри, гьелбетда, аялар чпин яшдиз талукь лезги литературадихъ галаз танишарзава. Алай девирдин гьалариз вил вегьейла, им бес туш.

• Куьне гъиле кьунвай крар агалкьунралди кьилиз акъатрай!

— Сагърай Куьнни!

К.Ферзалиев

Редакциядин  патай:

“Пси-пси псайди” ва “Лезги халкьдин махар” ктабар маса къачунин патахъай телефондин и нумрадиз зенг ийиз жеда: 8-963-792-23-70