Кьурагь райондин 95 — йис

ЦIи июндиз Кьурагь район арадал атайдалай инихъ 95 йис тамам жезва. Саки са асирдин девир! Ам гьихьтинди хьана? Тарихдин бинейрилай адав вуч агакьна? Район гьихьтин уламрай экъечIна? Дагъвийрин яшайишда, къанажагъда, хуьрера гьихьтин дегишвилер арадал атана? 

Кьурагь дере. Кьурагь вилаят. Гияр шегьер. Тарихар лап дегь девирриз фенва. Делилри успатзавайвал, саки 400 йисуз Кьурагьрикай хуьрерин общинайрин союздин меркез хьана. 1356-йисан 25-декабрдиз авунвай кхьинрай малум жезва хьи, гьа вахтунда союздик акатзавай Хпуькь, Урсун, Шимихуьр, Хпеж, Гелхен, Ашар, Кукваз, Кьурагь, Бурши-Макьар, Вини Макьар, Агъа Макьар, ЦицIигъ, ЧIилихъ, КIеле, Ашахуьр, Штул, КIири, КIутIул, Кье­пIир, Цилинг, Хуьрехуьр, КIимихуьр, Тител­ хуьрерин тIварар гилани дегиш тахьана ама.

1700-йисалди Кьурагьрин азад общест­води вичин аслу туширвал хвена. XVIII асирдин кьвед лагьай паюна Дагъларин уьл­кведиз Урусатдин пачагьлугъди итиж авуна, ада тухузвай сиясат себеб яз, ханлухар арадал атана. Кьве тIунал алай (гагь туьркверин, гагь урус пачагьдин) Сурхай ханди Куьредин чилер вичин пацук кутуна. Туьрквери ашкъиламишзавай ам 1811-йисуз урус пачагьдиз акси экъечIна. Генерал Хатунцев кьиле авай кьушунри Къубада Шейх-Али хандин ва Сурхаян хва Нуьгьбеган дестеяр кукIварна. Шихидхуьруьн ва Татарханрин патарив пара ивияр экъичай женгер хьана. КIеве гьатай Сурхай хан Кьурагьиз, 1811-йисан 15-декабрдиз, урусрин кьушунри Кьурагь къачурдалай гуьгъуьниз, Къази-Къумухдиз катна. Куьредин агьалияр зулумкар Сурхай хандикай азад хьана.

1812-йисуз пачагьдин гьукуматди Куьредин ханлух гьисаба кьуна. И ханлухдик Куьредин дуьзенар, Кьурагь, Кашан, Агъул ва РичIа дерейрин хуьрерин обществойрин союзар акатна. Куьредин ханлухдихъ галаз кутIун хъувур алава шартIаралди Кьурагьа урус пачагьлугъдин аскеррин кьве батальон ва казакрин дестеяр акъвазарна.

Урус пачагьлугъдин начаникрин, чкадин­ ханарин, беглерин истисмарвилик, гьахъ­сузвилерик акатай дагъвияр са шумудра бунтариз къарагъна. Гуьгъуьнлай Дагъус­тандин область, адахъ галаз Куьредин ок­руг тешкилна. Округ са шумуд наибстводиз­ пайна. 1901-йисуз Кьурагьрин наибство учас­токдиз элкъуьрна. Ам 1917-йисалди амукьна. Октябрдин инкъилаб гъалиб хьунин нетижада Дагъларин уьлкведа, гьа гьисабдай яз Лезгистандин хуьрера, дагъвийрин уьмуьрда, яшайишда хейлин дегишвилер кьиле фена.

1928-йисан 22-ноябрдиз ДАССР-дин ЦИК-дин къарардалди округар чукIурна, абу­рун чкадал кьилди-кьилдин тешкилатар арадал гъана. Гьа гьисабдай яз Кьурагьрин кантонни. Кантон француз чIалан гаф я. РагъакIидай патан уьлквейра (Франция, Швейцария) кантон административно-территориальный единицадиз лугьузва. Ам­ма уьлкведин ва гьакI республикадин регьберар и гафуни тухарай хьтинди туш. Муьжуьд вацралай, 1929-йисан 3-июлдиз,  ВЦИК-дин Президиумдин къарардалди кантондикай район авуна. Гьанлай инихъ Кьурагь районди вичин рехъ давамарзава.

Къенин юкъуз районда хуьрерин муниципальный 14 тешкилат (Аладашдин, Ашарин, Гелхенрин, Кумухрин, КьепIиррин, Кьуьчхуьррин, Кьурагьрин, КIирийрин, КIу­тIул­рин, Маллакентдин, Хпуькьрин, Усугърин, Шимихуьруьн, Штулрин)  ава, абурук 28 хуьр акатзава. Анра 15 агъзурдалай виниз агьалияр яшамиш жезва. Хейлин хуьрер газдалди таъминарнава.

1991-йисалди райондиз КПСС-дин райкомдин 1-секретарар хьайи Шайдабег Какинскийди, Абдулмуталиб Мурадова, Гьажи Ханагьмедова, Жалал Аллагьвердиева, Ибадуллагь Керимова, Къазихан Азизова, Исмаил Вагьабова, Зейдуллагь Мегьтиева, Нажмудин Шерифова, Рамазан Керимова, Даниял Закержаева, Куйбыш Исабегова, Зейдуллагь Гьамидова, Къагьриман Абдулаева, Фахрудин Мирзоева регьбервал гана. ЦIийи къурулушар хьайила, райондин администрациядин кьиле Абумуслим Назаралиев, Сефербег Гьамидов, Даир Эмиргьамзаев акъвазна. Алай вахтунда райондиз Замир Азизова регьбервал гузва.

Хуьрерин экономика, яшайиш, культура гьакъикъадаказ вилик тухунал, жемят­рин дердияр, производстводин месэлаяр гьялунал райондин исполкомдин аппарат машгъул жезвай. Адан кIвалах государстводи, партияди истемишзавай къайдада тешкилун патал алатай йисара председателвал авур Мегьамед Исакьова, Хизри Хизриева, Агъамирзе Жабраилова, Агьмед Къагьриманова, Къази Медетова, Салигь Гераева, Шамсудин Агьмедова, Сейран Бабаевади, Гьамид Гьамидова ва Рашид Пашаева гъакъисагъвилелди зегьмет чIугуна.

Ватандин ЧIехи дяведин йисара кьурагьвийри гьам женгера, гьам зегьметдин фронтда тежер хьтин кьегьалвилер къалурна, Советрин Яракьлу Кьушунар патал балкIанар, чими парталар, танкар, самолетар туькIуьрун патал гзаф пулар ракъурна. Дагъви рухвайри женгера душмандиз рикIелай тефидай ягъунар кьуна. КIириви Эсед Салигьов ва цилингви Араз Алиев Советрин Союздин Игитвилин тIварцIиз лайихлу хьана.

Душманди барбатIнавай экономика пай­­­гардик кухтун, ахпа пятилеткайрин планар тамамарун патал башламиш хьайи зегьметдин женгина къалурай кьегьалвилерай нефтяник, усугъви Рамазан Османоваз ва агъамакьави Насрулла Ферзилаеваз Социализмдин Зегьметдин Игит лагьай тIвар, малдарриз, муаллимриз, магьсулдарриз гьу­­куматдин чIехи шабагьар гана.

Дагъвияр зегьметдал рикI алай инсанар я. Райондин мулкара лапагрин суьруьяр, мал-къарадин нехирар, балкIанрин рамагар хуьзвай. Дагъларин кукIушрални кваз къуьл, мух, сил, кIахар, картуфар цазвай, хейлин чкайра багъларни кутунвай. Колхозрин ва ахпа совхозрин кIвалах менфятлуди, бегьерлуди авун патал хуьрерин зегьметчийри зарбачивилелди зегьмет чIугвазвай. Районэгьлийриз Ленинан, Зегьметдин Яру Пайдахдин орденар авай Тамара Рагьимханова, Гьуьруьпери Гьамидова,  Рамалдан Муьшкуьров, Онзил Идрисов, Агьмедуллагь Ибеев, Пери Алибегова, Рамазан Абубакаров, Гьажибала Хидирнебиев, Герейхан Рамазанов, Шабан Ибинаев ва масабур чешне тир.

1965-йисуз республикадин ва Союздин­ пешекарри Кьурагь дагълариз линияр чIу­гу­на ва дагъвийрин кIвалер эквералди ишигъ­лу авуна.

Кьурагь райондин экономикадин кар алай хел хуьруьн майишат  я.  И хиле зегьмет чIугвазвайбуру  гьар йисуз хъсан еришдин продукция гьасилзава. Лапагар,  къарамалар,  кIвалин къушар,  балкIанар хуьзва, техил, емишар, ципицIар, салан майваяр битмишарзава, Араблярда, Кумуха вирера балугъарни туьретмишзава.

Дагъвийриз яшайишдин, образовани­ди­н,­ здравоохраненидин, культурадин, спорт­дин хилерай герек вири идарайри къуллугъзава. Акьалтзавай несил патал аял­рин музыкадин, художественный, спортдин школаяр, аялрин яратмишунрин кIвал кардик ква. Кьурагьрин подстанцияди вири хуьрер токдалди таъминарзава. Райондин хейлин хуьрерин агьалийри тIебии газдикай менфят къачузва. Пожарный частунин къуллугъчияр имаратар, идараяр, кIвалер цIаяр кьуникай хуьнин къаравулда акъвазнава.

Райондихъ туризм вилик тухудай еке мумкинвилер ава. Абурукай дуьздаказ менфят къачун патал ва кар вилик тухудай фикир аваз турфирмайрин, маркетологрин, этнографрин векилри санал кIвалахзава. Гьар йисуз Кумухрин хуьре «Кьурагь дагъларин авазар» фестиваль вини дережада аваз кьиле тухузва.

Кьурагь районда хъсан патахъ дегишвилер кьиле физва. Мисал яз, 2014-йисан экономикадин, яшайишдин нетижайрай районди республикадин дагълух зонадин районрин арада 3-чка кьуна. Центрадал МФЦ-дин дарамат, Кукваза пожарный пост, Хвережа ФАП ишлемишиз вахкана. Анжах алатай йисуз вад школа, райондин культурадин кIвал ремонтна. Аша школадин дарамат эцигзава. Администрацияди хуьруьн майишатдин хилер вилик тухунал инвесторар желбзава.

Кьурагьвийри Ватандин ЧIехи дяведа­ гьикI игитвилелди иштиракнатIа¸ къе абурун рухвайри, птулри, штулри Донбассдин шегьерар, хуьрер, агьалияр Украинадин миллетбазрикай азад авун, Ватандин азадвал, аслу туширвал, итижар­ хуьн патал ви­кIегьдиз женгер чIугвазва. Хейлин кьегьалар «Жуьрэтлувиляй» ордендиз, «Дирибашвиляй» медалдиз ва маса шабагьриз лайихлу хьанва. Абурун арада Мамед Абдурагьимов, Камидин Рабаданов, Абдурагьман Магьмудов, Гьажикъурбан Ази­зов, Жалал Алибегов, «Дагъустандин халкьдин Игит» ордендиз лайихлу хьанвай стхаяр Гьажимегьамед ва Эфенди Мегьамедовар, Ариф Рамазанов, Фахрудин Гьамидов, Малик Гьажимурадов, Абусаид Исмаилов, Фаик Самедов, Къадир Абдуллаев, Рагьим Рамазанов ва масабур ава. Райондин администрацияди ва талукь идарайри СВО-дин иштиракчийрин, телеф хьайи аскеррин ва абурун хизанрин гьакъиндай къайгъударвал ийизва. Районда викIегь рухваяр рикIел хуьн патал  «РикIел хуьнин багъ» кутунва.

Районда Советрин Союздин ва Россиядин Игитар тир Эсед Салигьов ва Зейнудин Батманов рикIел хуьнин мураддалди спортдин жуьрейрай республикадин турнирар  кьиле тухузва.

Спортдин рекьяй район алай аямдин­ спортсменар тир Рамазан Гьуьсейнова, Ме­гьа­медвели Халикьова, Артур Къазие­ва, Рагь­ман Малагьмедова машгьурзава­. КIи­рий­рин спортдин школа-интернатда Ва­тандин­ ЧIехи дяведа телеф хьайибуруз обелиск ачухна. Районэгьлийри, экуь ге­ле­жег рикIе аваз, гьар са хиле зегьмет чIугвазва.

Гьар са девирда Кьурагь дереди халкьдин тIвар виниз акъуддай, къени, хъсан, кар алакьдай, чеб чешне къачуниз лайихлу рухваяр ва рушар майдандиз акъудна. Къе рагьметдиз фейибур рикIел хкун ва чахъ галаз уьмуьр кечирмишзавайбурун тIварар кьун кутугнава.

Эдебият, меденият, илим, чIал, искусст­во, медицина, образование, спорт вилик ту­хуник зурба пай кутур Кьуьчхуьр Саид, Етим Эмин, Шейх Агьмад эфенди, Гьажи-Рамазан эфенди, Штул Тагьир эфенди, Кьуьчхуьр Магьарам эфенди, шейх Исмаил­, Хпеж Къурбан, Кьурагь Афизат, КьепIир Айи­сат, Кукваз Гулизар, Мемей Эфендиев­, Мирзе-Керим, Буба Гьажикъулиев, Къази Къазиев, Якьуб Яралиев, Шамсудин Исаев, Абдулбари Магьмудов, Гелхен Мухтар, Гьуьсейн Рамазан, Пакизат Фатуллаева, Ша­гьабудин Шабатов, Гуьлера Камилова,  Сейфудин Шагьпазов, Мегьамед Ибрагьимов, Жамалдин Къарабегов,  Фатима Алекберова, Осман Эфендиев, Алил Омаров, Ражидин Гьайдаров, Хидир Рамазанов, Эфенди Аквердиев, Рзахан Алиев, Мавлудин Абдуллаев, Гьамид Гьамидов, Идрис Оружев, Нариман Османов, Насир Мегьамедов, Тажидин Ашурбегов, Мегьамед-Шафи Назаралиев, Фазил Аллагьвердиев, Магьамад Мегьамедов, Мегьамед Алиев, Малик Къурбанов, Керим Керимов…

Сиясатдин, государстводин, военный, общественный деятелрал гьалтайлани, Кьурагь район кесиб я лугьуз жедач. Мегьамед Лезгинцев, Молла Кюринский, Мегьамед Исакьов, Шамсудин Агьмедов, Агьмад Латифов, Абумуслим Гьажиев, Гуьлмегьамед Мирзаметов, Муса Омаров, Эсед Салигьов, Араз Алиев, Рамазан Османов, Насрулла Ферзилаев, Зейнудин Батманов, Абдуселим Назаралиев, Георгий Лезгинцев, Михаил Лезгинцев, Муьгьуьдин Къагьриманов, Зара Латифова,  Даниял Закержаев, Рамиз Ширинбегов, Тагьир Гьажиев, Надир Ризаев,  Рамазан Герейханов, Исмаил Эфендиев, Зейдулагь Гьамидов, Улушан Муталибов, Салигь Эфендиев, Жарият Гьасанова,  Тамара Рагьимханова, Гьуьруьпери Гьамидова, Агьмедуллагь Ибеев, Шабан Ибинаев, Гьажи Жабраилов, Сираждин Умаров, Анатолий Къарибов, Сабир Рамазанов, Абумуслим Алиев, Сиражудин Агьмедов,  Мегьамед-Фазил Азизов, Насир Гьайдаров, Сейфулагь Исакьов, Абдулгьамид Эмиргьамзаев, Ярагьмед Къафаров, Руслан Къурбанов…

Кьурагьвийри неинки Дагъустандин, Россиядин, гьакI дуьньядин искусство вилик тухуник чпин пай кутазва. И важиблу хиле жанлу гел тунвайбурук ва тазвайбурук Зейнал Гьажиев, Айдунбег Камилов, Гьабибуллагь Мансуров, Ражаб Сафаров, Абидат Назаралиева, Бейдуллагь Къараханов, Абдурашид Магьсудов,  Беневша Агьмедова, ТIайиб Мегьамедов, Къагьриман Ибрагьимов, Гуьлнара Эмиргьамзаева, Роза Магьсумова, Нурия Исабегова, Исамудин Агьмедов, Женнет Ремиев, Мамедали Агъабалаев, Къазибег Къурбанов, Гьажи Гьажиев, Наира Рагьманова, Даниял Къазиев, Исмаил Исмаилов, Лариса Межидова, Рустам Рамазанов, Жавид Агъамирзоев, Лира Рамазанова, Айна Селимова, Хидирзулдан Юнусов, Аслан Абдуллаев, Мегьамед Хидиров, Мелик Агъабалаев… акатзава.

Акьалтзавай несилдини, чпин баркаллу бубайрилай, дидейрилай, стхайрилай, вахарилай чешне къачуз, виликди, бахтлу гележегдихъ камар къачузва.

Нариман  Ибрагьимов