Цлахърин хуьруьн гьакъиндай Алкьвадар Гьасанан тарихдин «Асари Дагъустан» ктабда кхьенвайвал, ам IX асирдин сифте кьилера и вилаятда чи эрадал къведалди II-I виш йисара арадал атай Кура шегьер чкIиз башламишайла, арадал атана.

И кар, сиверай-сивериз къвез, агакьнавай чIехи бубайрин лугьунрини илимдин делилри тестикьарзава. Къейднавай асирда Кура шегьерда жуьреба-жуьре азарар, дявеяр, кашар хьуникди чкадин агьалияр, гьарнихъ физ, чпиз къулай маса чкаяр жагъуриз эгечIна.

Шегьердин цлахъ агатна, къенепата яшамиш жезвай магьледиз — тухумдиз Цлахъ магьле лугьузвай. И магьледа яшамиш жезвай инсанар чеб завалрикай хуьн патал шегьердай экъечIна, алай девирда Цлахърин хуьр алай къулай чкадал куьч хьана ва хуьруьз­ни чпин магьледин тIвар — Цлахъ — гана.

Хуьр арадал атайдалай гуьгъуьниз хейлин вахтар алатайла, иниз Ялахъай, БуркIихъандай, Кьурагьай кьилдин хизанар куьч хьана. Хуьр арадал гъайи дибдин тухумрин арада Къунпар, Схавар, Халибегар, Къачаяр, Велибегар, Рагъакаяр авай. И тухумриз хуьре вирида гьуьрметзавай ва хуьр идара ийидай кьилерни (кавхаяр) жемятди, мискIиндин патав гвай майдандал кIватI хьана, гьабурун арадай хкязавай. Судар, дуванар гьанал ийизвай.

Кьве кIамун арада хкаж хьанвай кIунтIал, рагарал эцигнавай и хуьруьхъ яшайишдин вири шартIар авай. Ина техил цадай мулкар, мал-къара хуьдай чIурар, там, дагъ, вацI, булахар хуьруьн къене, патарив гвай.

Чкадин агьалияр малдарвилел, магьсулдарвилел, гъуьрче­хъанвилел, гуьгъуьнайни бустанчи­ви­лел­ машгъул тир. Иллаки гьар са хизанда кIва­лахзавай дишегьлийрал гзаф зегьмет акьалтзавай. Абуру, къецепатан кIвалахрилай гъейри, кIва­лера лапагрин сарикай, канабдин чIунарикай гъалар ийиз, хизандиз пек-партални цвазвай, рухар, халичаяр, бажгъанар ва тап­ракар хразвай. И кар дидейри — рушариз, къарийри сусариз чирзавай эвелимжи крарик акатзавай.

Гзаф вахтара лапагрин хъи­цIикьрикай цванвай каваларни­ кIур­тар инсанри юкъуз винелай­ алукIзавай парталарни тир, йи­физ­ ксудайла, вегьезвай месер-яргъанарни.

Урусатдин пачагьдин тIалабу­налди 1886-йисуз Дагъустандин Куьре округдин хуьрера тухвай переписдин делилралди, Цлахъа 86 кIвал, 234 итим, 224 паб авай.

ХХ асирдин сифте кьилерилай­ башламишна, цлахъвияр — же­­гьил итимар, хизанар хуьре туна­, патарал физ, йисаралди гьанра кIва­лахиз, къазанмишай дуллух хи­занрал агакьариз, яшамиш хьана.

1917-йисан Октябрдин инкъилабдал къведалди, хуьряй патарал фена, Дербентда, Бакуда, Грозныйда кIвалахзавай жегьилрин кьадар гзаф хьана. Иллаки Бакудин нафтIадин буругъра хузаинриз кIвалахзавай фялейрин кьадар пара тир, абуру инкъилабдин къурулушрин гьерекатрани иштиракзавай. Абурун кьилени цлахъви савадлу революционер Гьажимет Сафаралиев авай. Ам ялавлу инкъилабчияр тир Къ. Агъасие­вахъ, Т. Юзбеговахъ, Къ. Акимовахъ ва масабурухъ галаз алакъа­лу тир.

 

Кьиблепатан Дагъустандай­  фе­на, нафтIадин мяденра­ кIва­лах­­­завай жегьил фялеяр «Фарук» тIвар алай инкъилабдин чинебан тешкилатдик квай ва абуру Бакуда, Грозныйда, Урусатда жезвай гьере­катрикай хуьрериз хабарар агакьарзавай.

Бакуда кардик квай большевикрин чинебан тешкилатрин къарардалди Къ. Агъасиев кьиле авай са десте революционерар Да­гъустанда, фяле-лежберар гъавурдик кутуна, инкъилабдин тешкилатар туькIуьрна, социализмдин бинейрал элячIун патал рекье туна. Абурун арада цлахъви Гьажимет Сафаралиев, яракви Тарикъу­ли Юзбегов, цмурви Къазибег Акимовни авай. Кьиблепатан Да­гъустанда инкъилаб къурмишунин ва Советрин гьукум тешкилунин карда абуру еке зегьметар чIугуна. Чкадин ханарихъ, беглерихъ, инкъилабдин душманрихъ ва Куьре округдин меркез тир Кьасумхуьрел кьван атанвай пачагьдин генерал Деникинан кьушунрихъ, Советрин гьукуматдиз акси вири душманрихъ галаз къати дявеяр тухвана.

Гьа икI, 1919-йисан августдин­ вацра Кьасумхуьрел атанвай Деникинан дяведин гарнизондин яракьлу къуватрихъ галаз Совет­рин гьукум хуьн патал  къарагънавай халкьдин кьиле акъвазна, абуру «Терсепул» тIвар алай майдандал ругуд юкъузни йифиз къати дявеяр тухвана. Деникинан кьушунар кукIварна, абурувай 1800 винтовка, 6 пулемет, 2 миллиондилай виниз патрумар вахчуна.

Куьре округ ва адан меркез Кьасумхуьр Деникинан кьушунрикай азадайдалай гуьгъуьниз Кьулан СтIалрин майдандал окружкомдин эверуналди округдин халкьарин съезд хьана. Ана саки агъзурни вад виш касди иштиракна. И съезддал сифте яз Куьре округ­дин ревком хкяна. Аник вад кас — Гь. Са­фаралиев, Т. Юзбегов, А. Аки­мов­, Гь. Кьуьчхуьрви, Къ. Акимов — акатна.

Гь. Сафаралиева уьмуьр­дин эхирдалди Советрин гьу­куматдиз, хайи халкьдиз вафалудаказ къуллугъна. Дагдортрансдин регьбер хьайи ада агъзур версинин мензилра рекьер къайдадиз гъана ва цIийи рекьер туькIуьрна. Вичин тIвар кардалди виринра машгьурай адаз «Рекьерин регьбер» лугьузвай…

1935-йисуз Хив район арадал атана. 1936-йисуз хуьре большевикрин, активистрин, кесиб лежберрин тIалабуналди колхоз тешкилна. Колхоздиз Шаумянан тIвар гана. И кардиз аксивал ийидайбур хьанач.

Жемят вири сад хьана, рейсадвилелди колхозда кIвалахиз, малдарвилел, магьсулдарвилел машгъул тир. Абуру чпин хизанарни хуьзвай, гьукуматдин мажбурнамаярни тамамарзавай.

Хуьруьн майишат, колхоз, жемят кьиле тухун патал, вирида сесер гана, собранийрал хкязавай колхоздин председателдал (сед­ридал) гзаф кар алай. Сифте яз колхоздин председателвиле жемятди кIвенкIвечи лежбер Селимов Халил хкянай.

Гуьгъуьнлай хуьре колхоздин председателар яз кIвалахна: Алижанов Ярагьмеда, Абдуллаев Салигьа, Курабегов Къайиба, Абдуллаев Сейфулагьа, Къарибов Исмаила, Ярагьмедов Шамсудина, Эминов Абдукъафара, Рагьимов Къафлана, Сафаралиев Нажмудина.

Колхоздин регьберар яз кIва­лахай цлахъвийри намуслувилел­ди зегьмет чIугуна, жемятдин яша­йишдин шартIар хъсанарна, гьукуматдин планар кьилиз акъудна.

Хуьре, дагъда авай девлетлу чилерилай гъейри, цлахъвийрин ихтиярда гьукуматдин патай ганвай арандани, Данахъар лугьудай чкада, дигиз жедай саки 300 гектардин мулкар авай.

Дербент-Кьасумхуьр шегьре ре­кьин патав Герейханован сов­хоздин мулкарин сергьятрихъ галаз алакъалу и чилерал жемятди фермаяр, малдарриз кIвалер эцигна, мал-къарани хуьзвай, чилера техиларни цазвай.

Вирида сад хьиз, гъил-гъиле кьуна, ислягьдаказ кIвалахзавай жемятдив гьукуматдин патайни еке куьмекар агакьарзавай. Девлет — къвердавай артух, яшайиш хъсан жезвай.

Гьайиф хьи, 1941-йисан 22- июндиз хабарсуз Ватандал вегьей Гитлеран фашистри, виринра хьиз, цлахъвийринни ислягь, шад крар  кьатIна.

Ажугъ акатай жемят райондай хабар гваз хуьруьз атанвай векилни галаз хуьруьн майдандал кIватI хьана, абурукай са шумуда душман терг ийиз, Ватан хуьз чеб гьазур тирдакай малумарна. Гьа икI, са гъвечIи Цлахърин хуьряй саки гьар са кIваляй дяведин йисара 53 жегьил фронтдиз фенай.

Хуьруьн майишатдин вири кIвалахар ийизвай жегьил итимар дяведиз фейила, абурун чкаяр хуьре амай папари, кьуьзуьбуру, аялри кьуна. Югъди-йифди зегьмет­ чIугваз, лап четин­ гьалара суьр­сет гьазуриз, гьукуматдин планарни тамамариз, абу­ру оборонадин фон­дунизни куьмекар гана.

Душмандин кьушунар Дагъус­тандин сергьятриз мукьва жезвайла, къад касдив агакьна цлахъвияр, Кеферпатан Дагъустанда оборонадин сенгерар мягькемариз, къанавар, окопар-дзотар атIуз фенай.

Къейд ийин хьи, хуьряй дяведиз фейи 53-дакай 32 цлахъвиди Ватан патал кьегьалвилелди чпин чанар гана. Абурун яшар 20-далай 40-дал кьван тир. Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчияр хьайи бязи цлахъвийрин къагьриманвилерикай чун газетдин къведай нумрайрикай сада рахада.

Цлахърин хуьряй республикада, адалай къецепатани гьуьрмет авай рухваярни рушар акъатна. Абурукай сад Дагъустандин халкьдин шаир Ханбиче Хаметова я. Адан тIвар Дагъустанда, Россияда, СНГ-дин уьлквейрани машгьур я. Ам 1974-йисалай СССР-дин писателрин Союздин член, 20-далай виниз ктабрин автор я.

Ибрагьим Алистанова хуьре, Дербент шегьерда муаллим, мектебрин директор яз саки 40 йисуз кIвалахна. Ам Россиядин Федерациядин ва Дагъустандин лайихлу муаллимдин тIварариз лайихлу хьана.

Абдул Алистанова комсомол­дин обкомдин секретарвиле, пар­тиядин обкомдин орготдел­дин­ регь­бердин заместителви­ле, гуьгъуьнлай ДАССР-дин сбер­банкрин­ председатель яз кIва­лах­на. Ам РФ-дин, ДАССР-дин­ лайихлу экономист лагьай тIва­рариз ла­йих­лу хьана. Адан тешкилатчивилин ала­­кьунар, гьакъисагъ зегьмет­ гьу­ку­­матди еке пишкешар, орденар­, медалар гуналди къейдна.

Алихан Ремиханова Ашхабадда госуниверситетда 30 йисалай виниз декан яз кIвалахна, вишералди пешекарар гьазурна…

1966-йисан 20-апрелдиз Кьиб­лепатан Дагъустанда тIебиатдин еке бедбахтвал — залзала хьана. Виринра хьиз, и хуьруьзни завалди еке зиянар ганай. Бязибурун кIвалер чкIана, гзафбурун цлар хана, анрай, хъалхъамар акъатна. Адалатлу Советрин гьукуматди зиянар хьанвайбуруз пулдин, эцигунардай материалрин, чилерин, техникадин ва маса куьмекар гана. ЦIудралди дагълух хуьрер арандин, гужлу хам чилерал куьчарна.

Цлахъвийри бубайрин бинеяр гадарнач. Абуру хуьруьн кьуд патахъ галай чпин никIера, салара цIийи кIвалер эциг хъувуна. Амма гуьгъуьнлай перестройкади и авадан хуьр дарбадагъна.

Совхоздин кьиле хьайи ксарин, райондин гьукумдин гуьзчивиликай хкатай хуьр чкIиз гатIунна. Жемят чпин хушуналди Белиждиз, Дербентдиз, Каспийскдиз, Махачкъаладиз куьч хьана. Алай вахтунда хуьре амайди тахминан ирид хизан я.

Кьисметди гьарнихъ акъуд­на­ватIани, цлахъвияр чеб чпихъ галаз гьуьрметлу, хатурлу я. Абуру чпин хайи хуьр, адан берекатлу ерияр рикIелай алудзавач. Аниз мугьман жезва, кIвалер туькIуьр хъийизва, рагьметдиз фейибур, иниз хкана, хуьруьн сурара фаракъатзава.

Цлахърин хуьре гьич санани тахьай хьтин са вакъиани хьана. Цлахъви Абдулаким Абукарова, вичин хизандиз, стхайриз, жемятдиз хабар авачиз, хуьруьн сурара чинеба вичин буба Велидин сурун патав вичи вичиз сур атIана, ам вич рекьидалди, шифер эцигна, кIевна туна. Абур кьведни сад садан патав кучукнава. Гьа икI, Аллагьдин и лукIра вичиз буба виридалайни кIани тирди къалурнай. Къуй чпиз ва чи арада амачир вири мусурман стхайриз, вахариз Аллагьди рагьметрай.

Рамазан  Велибегов,

­тарихчи