Етим Эминан шииррин цIийи кIватIал чапдай акъатнава

Къведай йис вичин метлеб гъве­чIиди тушир са юбилейдинди я: Етим Эминан шииррин сифте кIва­тIал чапдай акъатайдалай инихъ 95 йис тамам жезва. Дагъустанда дегь заманайрилай адет яз амай гьижрадин тарихдин гьисабунрай, 1928-йис шаир кьена 50 йис тамам жезвай йис тир. И кар къейд авун яз, а йисуз Гьажибег Гьажибегова вичин юлдашрин “кIеретIдихъ” галаз санал жагъур хъувур Е.Эминан 12 шиир авай ктаб араб гьарфаралди сифте яз чапдай акъуднай. А ктаб весиди хьиз ван ийизвай келимайралди ачух жезвай: “…Къе, Эмин кьена 50 йис тамам хьайила кьванни, адан вири чIалар кIватI тавун чаз халкьдин патай туьгьмет жеда. И туьгьмет чал, илимдикай хабар авай жегьилрал, аватда. Туьгьметдикай хкечIун чи буржи хьунухьиз килигна, кIе­ретIди, гъиле къелем авай вири лезги юлдашрихъ чин элкъуьрна, лугьузва: “Юлдашар! Эмина чаз тур девлет зай ийимир, ам чкIан­ватIа, —  кIватI хъия!..”.

Лезгийрин милли культурада, гьакI вири Дагъустандин культурадани, Етим Эмина тунвай гел, инсанвилин, марифатдин, литературадин тарсар зурбабур я. Шаирдин уьмуьрдин рекьиз ва яратмишунриз илимдин кIвалахар бахш авур алимрин фикир сад я: Етим Эмин XX асирдин Дагъустандин культурадин кукIушрикай виридалайни кьакьанди ва нурлуди я.

Чал Е.Эминан гъили кхьенвай эсерар алай чарар гьеле агакьнавач. Умуд атIун тавунвайвиляй мецел “гьеле” гаф къвезва. Чи халкьдин руьгьдин хазинайрин кьисметар заланбур хьайиди я. Юкьван асирра, сад алатиз, сад акъатай чап­­хунчий­рин вагьшивилер анихъ амукьуй, чаз мукьвал тир,  Е.Эмин яшамиш хьайи ва ада яратмишай XIX лагьай асирдани, гьакI гуь­гъуьн­лай атай советрин девирдани­ диндиз талукь ктабрихъ галаз са­нал­ чи тарихдин, руьгьдин чешмеяр тир, араб графикадал кхьенвай гьар са чар кIеви къада­гъайрик акатайди я. Чпиз кIел-кхьин са артух те­­чизвай инсанри вич, хизан, кIвал-югъ завалдикай хуьн патал, араб гьарфар алай вири чарар, ктабар пучиз, цIаяривни вацIарив вугуз хьана. Хейлин йисар алатайлани, “араб алай” чарар дуьшуьшдай жа­гъайлани, а чарарин ери-бине чирун, абур вучтинбур ятIа килигун цIийи несилрин рикIел атаначир, я араб гьарфар (аджам) чирдайбурни, жагъай ктабар, дафтарар кIелиз кIан­дайбурни хьанач. Дагъдин цIуд­ралди хуьрер арандиз куьчарай 60-йисарани инсанар ацахьай цларикай, фурарай жагъай араб кхьинар алай куьгьне ктабар гадариз хъфена. Гьа чи йикъара куьгьне Грарин хуьре кIвалин харапIайра араб кхьинар алай са хара ктабар авай чемодан гадарнаваз хейлин йисар хьана. Анриз акъатай туристри ягъай ши­­килрай акунатIани, абурун суракьдиз фейи кас хьанач. Эхир маса­ миллетдин векилри атана хутахна…

Гена бязи хизанри, кьилдин ксари, чеб гъавурда авачиртIани, араб кхьинар кIелиз чизвачиртIани, чпин бубайри кIевера чуьнуьхна, хвена амай хъипи, сурвиляй кIвахьна физвай чарарин иесивал авуна. Алай асирдин эвелра профессор Р.Гьайдарова вичин хизанда хвенваз хьайи XVIII-XIX асиррин лезги шаиррин аджамдал кхьенвай гъилин хатIарин альманах дуьздал акъуднай. И ва­къиади лезги жемиятдин вири къатара вижеваз ван авунай. Алатай асирдин юкьвара рагьметлу Гъалиб Садыкъи арабдал кхьенвай чарар кIелиз жезвай, заз чиз, тек са лезги алим-филолог тир. Вири вичин уьмуьрда, хуьрерани шегьерра къекъвез, ам чи тарихдиз, культурадиз талукь чарарин, Е.Эминан шииррин, адакай инсанрин рикIел аламай ихтилатрин суракьда хьана. Нетижада алимди Е.Эминан шииррин кьве кIватIал чапдай акъудна, адан гъилин хатIар алаз жагъай чарар чаз чидай кирилл гьарфаралди кхьин хъувуна, илимдин са кьадар макъа­лаяр кхьена. 2000-йисуз Гъ.Садыкъи рагьметдиз фейила, ада тунвай зурба архив, араб графикадал кхьенвай ктабар, чарар кIелун, абурай кьил акъудун, абурукай лезги культура патал менфят къачун — и месэла чи девир­да, милли чIалариз, руьгьдин дувулриз маса жуьредин басрухри зиян гузвай девирда, геж тавуна, гьялна кIанзавай, амма гьял тавуна амукьзавай кардиз элкъвенай. А вахтунда ирссагьибри, адан ар­хив­, суракь ийизвайбур мадни авай­тIани, филологиядин месэлайривай, сифте килигайла, яргъа тир, Моск­вада кIвалахзавай алим-физик Низами Абдулгьамидовал ихти­бар авурла, мумкин я архивдин ие­сийрин и камуни шаклу авурбурни хьанай. Гъ.Садыкъидин ва Р.Гьайдарован архиврикай менфят къачуна, Н.Абдулгьамидова “Мансур Куьреви” тахаллус алаз, 2020-йисуз Москвада Россиядин Илимрин Академиядин къаюмвилик кваз “Етим Эмин. 1840-1880” тIвар алай еке монография чапдай акъуднай. Алимри, ­литераторри, кIелдайбуру и ктаб Е.Эминан уьмуьрдиз ва яратмишунриз талукь икьван гагьда ма­лум ахтармишунрин арада артух тамамди, цIийи ва шак алачир делилар авайди, къерехдин халкьар, культураяр Е.Эминан дережадин кьакьанвиликай хабардар ийидайди хьана лагьа­на къейднай.

Мад кьве йис алатайла, и мукьвара, Н.Абдулгьамидова — Мансур Куьревиди “Етим Эмин. ЦIувай куз тахьай цIарар…” тIвар алаз Да­гъус­тандин гьукуматдин чапханада акъуднавай Етим Эминан шиир­рин цIийи кIватIал кIелдайбурал ага­кьар­нава. И кIватIалда авай чарарин кьадарди (656 чин), ам гьазу­райда кьиле тухванвай кIвалахдин чIехи­вили ва ериди, ма­луматрин, баянрин, гъилик авунвай чешмейрин булвили чун и ктаб икьван гагьда акъатай Е.Эминан цIуда­лай виниз ктабрин арада виридалайни акьалтIайди я лугьудай фикирдал гъизва. АкьалтIайди — яни Е.Эминан чи йикъаралди малум хьанвай вири шиирар авайди. И кьве ктаб, шак алачиз, М. Куьревидин зурба агалкьун я! Инал заз са кардал газет кIелдайбурун фикир кьетIендиз желб ийиз кIанзава: ихьтин агалкьун­ къазанмишун патал ада  вичиз араб кхьинар (аджам) кIелиз чирна! Чи рикIел лезги ватандин 12 асирдин тарих араб гьарфаралди кхьенваз амайди ва чун жуван бинейрихъ, руьгьдин ирсинихъ араб графикадалди кхьенвай чешмейра къекъуьн лазим тирди хкана.

Етим Эминан шииррин цIийи кIватIалдин винел вичи гьикI кIва­лах­натIа, М.Куьревиди ктабдин эвел кьиле кхьенва. Ктабдин чапнавай кьадар тIимилди тирвиляй (300 экземпляр), ам газет кIелдай­бурал виридал агакь тийидайвиляй за и ктабдин цIийивал, кьетIенвал квекай ибарат ятIа, гьадакай ихтилат ийида.

1) Эвел нубатда лугьун хьи, М.Куьревиди Е.Эминан гьар са ши­ир икьван гагьда лезги алимри —  Гь.Гьажибегова (1927, 1928, 1931-йй.), М.Гьажиева (1941-й.), Н. Агьмедова (1948, 1957-йй.), А.Агъаева (1954, 1960-йй.), Гъ.Садыкъиди (1980, 1995-йй.) — акъудай 10 кIва­тIалда авай шииррихъ галаз гекъигиз, Р. Гьайдарован ва Гъ Садыкъидин архиврилай гъейри, вичи суракь авуна, жагъур хъувунвай, араб графикадал кхьенвай мад 3 чешмедай — алим А.Шихсаидован, ахцегьви Ш.Мирзоеван ва ичинви А.Рустамован архиврай, — кIел хъийиз,­ ктабда тунва. Им икьван гагь ма­са садани тавунвай, текстологиядин къайдайрал асаслу хьана, кьиле тухванвай илимдин къиметлу кIвалах я.

2)  Гьар шиирдин кIаник ам сифте яз гьи йисуз гьи кIватIалда чап авунватIа, низ, нивай жагъайди, кхьейди ятIа, шак алачир цIарцIин вариант нин кIватIалдай къачунвайди ятIа лагьанва. Шиирда гьалтзавай, кIелдайдаз чир тахьун мумкин тир гафариз гегьенш баянар ганва.

3)  КIватIал туькIуьрайда Е.Эми­нан эсерар тек кьве паюниз чара авунва: муьгьуьббатдин шиирар ва амай вири шиирар. Виликрай акъатай бязи ктабра шаирдин шиирар са шумуд чкадал пайна ганвай.

4)  Сифте яз Е.Эминан гьар шиирдин кIаник ам кхьей тахминан йис ва я сад-кьве йисан ара ганва. И амалди чаз неинки Е.Эминан шииррин манадин гъавурда дуьз акьа­дай мумкинвал гузва, гьакIни чIехи классикдин шиират адан кьисметдиз атай гьакъикъи агьвалатрихъ, а девирда кьиле фейи тарихдин метлеб авай вакъиайрихъ галаз сих алакъада авайди чIалахъ жедайвал, гуьзгуьдай хьиз, къалурзава. Шаирдин уьмуьрдин, жемятдин, обществодин ихьтин тамам шикил поэзиядин такьатралди чIугун­вай, уьмуьрни поэзиядин эсерар и кьадар сад-садав кьунвай, туьш хьанвай маса мисал, заз чиз, Да­гъус­тандин литературада авач.

5)  Сифте яз Е.Эминанни Туькезбанан муьгьуьббатдин агьвалатар абур, кIватIал туькIуьрайдан фикирдалди, кьиле фейивал, галай-галайвал шииррин цIарарай гьакъикъат аквадайвал, цIийи къайдада ганва. Мумкин я М.Куьреви и фикир­дал А.Къардаша 2018-йисуз чапдай акъу­дай “Етим Эминакай веревирдер” тIвар алай ктаб кIелай­ла, атун. Ана А.Къардаша шаирдин саки вири кIватIалар, иллаки муьгьуьббатдиз талукь пай, “Туькезбан” шиирдилай гатIунун, амай ши­и­рар Е.Эминан ктабра низ гьикI дуьз аквазватIа гьакI, какахьна чап авун гъалатI тирдакай сифте яз лагьанвай. М.Куьревиди и фикирдиз къуват хгана, Е.Эминан муьгьуьббатдикай шиирар, виликан кIватIалра хьиз, мад гъилера кьилдин пай яз ганватIани, абур, мана-метлебдиз килигна, кхьей тахминан йисар алава хъувуна, сад-садан гуьгъуьналлаз къайдада туна ганва. И тегьерда ганвай шииррив гзаф йисара чаз чизвай Е.Эминанни Туькезбанан муьгьуьббатдин “негъилдив” Рагъ­экъечIдай патан фольклорда, лите­ратурада машгьур, вичихъ акьалтI­­навай сюжет авай муьгьуьббатдин гуьзел дастандив хьиз ван ийиз тазва!

6) Е.Эминан яратмишунар ахтармишдай илимдиз шаирдин ктабрай, газетрай, журналрай вири 150 шиир малум тир. М.Куьревиди абурукай 18 шиир, Е.Эминанбур хьунал шак гъана, цIийи кIватIалда кьилдин пай яз чара авунва. Шак алачир 132 шиирдал кIватIал гьазурайда аджамдалди кхьенвай архиврай вичиз жагъун хъувур, маса санани чап аву­на малум тушир 7 шиир алава хъувунва. Яни цIийи кIватIалда классикдин 139 шиир гьатнава.

7) ЦIийи кIватIалда, Е.Эмина туьрк чIалал кхьенваз, Гъ.Садыкъи­ди лезги чIалаз таржума авунвайбур яз малум тир шиирар авач. 1980 ва 1995-йисара Гъ.Садыкъиди акъудай кIватIалра сада 20, муькуьда 19 ихьтин шиир авай, абурукай бязибур Физулидиз незираяр (“подражания”) я лагьанвай. М.Куь­ревиди, вичи лугьузвайвал, вич туьрк чIалан гъавурда бес кьадарда авачирвиляй, таржумайрин оригиналар алай чарар гъилик квачирвиляй а шиирар цIийи кIватIалдик кутунвач. Закай рахайтIа, заз и кар гьайиф хьана: а шииррин арада чпел шак гъиз тежедай, Е.Эминан хатIуниз лап мукьва яз аквазвай шиирар авай. И гапIалдик квай эсеррай чаз Е.Эмин РагъэкъечIдай патан XVI асирдин литературадин зурба устад Физулидин дерин фикиррихъ, дуьнья кьатIунрихъ, философиядихъ галаз рейсад тирди, жегьил лезги шаирдилай адан хьтин устадвилин кьакьан дережадин эсерар яратмишиз алакьайди аквазвай. Муькуь патахъай рахай­тIа, таржумайрин гапIал цIийи кIва­тIалда тахьуни М.Куьреви Е.Эминан ирсинив, кIватIал туькIуьрунив мукъаятдиз, игьтиятдив эгечIнавай­дан гьакъиндай шагьидвални ийизва. Идалайни гъейри, Е.Эмина туьрк чIалал кхьей шиирар лезги чIалаз элкъуьрнавай ксар мад ава (месела, А. Мирзабегов). Е.Эминан и шииррин ери-бинедай кьил акъудун гьеле кIукI тагъанвай, кардин кьил чирна, литературадин илимдин сергьятра ихтилат давамардай, гьялна кIандай месэлайрикай сад яз амукьзава.

8)  КIватIалдин эхирдай аджамдал кхьенвай, М.Куьревиди кIелна­вай вири чарарин-чешмейрин шикиларни ганва.

Гьа икI, чи гъилиз рикI алай Е.Эминан шииррин мад са кIватIал атанва. Сиверай-сивериз, гъилерай-гъилериз физ, халкьдин рикIни рикIе хвена, амай жавагьиррикай сад кьванни хуралай течидай кас, заз чиз, лезгийрин арада авач. Гьейран ийидай дуьшуьш я! Амма гьа са чIавуз, хиве кьан, са гьал хьайи­тIани теснифрин, чIалан гъавурда авайдаз шаирдин шииррин вири кIва­тIалра гъалатIар, какахьнавай чкаяр, шак гъизвай, манадин гъавурда акьан тийизвай цIарар, гафар авайдини аквазвай. Идан себебрикай сад   Е.Эминан шиирар Лезгис­тандин жуьреба-жуьре нугъатар авай хуьрера инсанрин сиверай кIватI хъувун ва, иллаки къейд ийин, кIватIа­лар чап авур алимри абурук са артух гъил хуькуьрдай жуьрэт та­вун тир! Кьасухдай. Гьеле “кьил-тум” жагъун тавунвай, дериндай ве­ре­вирд тавунвай цIарариз жедай зи­яндин кьадар тIимил хьурай лугьуз. Заз акI ава хьи, вахтунин зарбу­никай кин авай Гь.Гьажибегован, М.Гьа­жиеван, Н.Агьмедован, А.Агъа­еван, Гъ.Садыкъидин мурад сад тир: жезмай кьван фад ва тамамдиз халкьдин сивера амай Е.Эминан чIалар кIватI хъийин, абур, геж тавуна, ктабар яз чап ийин! Чпин и мурад абуру вирида кьилиз акъудна. Чпин сурариз нур къурай! Фикир къвезва: араб гьарфаралди кхьенвай ктабар сиясатдин далдайрик кумай кьван гагьда гъиле гьатай чарар-цIарар, араб чешмеяр кIелдай мажални абурухъ садахъни хъхьаначир…

Гьар са кардиз вичин вахтни чка ава лагьайвал, эхиримжи йисара дин-имандин месэлаяр йигин хьайи­ла, инсанри виликан девиррин архивриз артух фикир гуз эгечIайла, кIе­вера хвенвай “араб алай” чарариз­ экв акуна… Гена вахтни чка сад-садав туькIвена: лезги культурадихъ рикI кузвай, Е.Эмина тунвай ир­синин къадир авай са касдиз араб гьарфар чирна, классикдин ши­ирар цIийи кьилелай кIел хъийиз­ кIан хьана…­

Гьелбетда, М.Куьревиди чап авунвай Е.Эминан цIийи кIватIалда су­ал къвезвай, шак алай чкаяр, гъа­латIар авачиз туш. Им тIебии кар я. Гьар са шиир са шумуд гъилин чешмедай жагъайла, вун адан автор масад ваъ, Е.Эмин тирдан чIа­лахъ жезва — им са куьнивни гекъи­гиз те­же­дай шадвал я! ЦIарарин тамамвал, гуьрчегвал, дерин метлеб, автордин фикирар, рикI ацIур­дай гьиссер акун — ибурни Е.Эминан эсеррал рикI алай гьар садаз разивилин, дамахдин гьисс гудай декьикьаяр я. Амма ша чна Е.Эминан ши­ирар са Аллагь ра­зи хьайида виш йис идалай вилик ви­ч­ин саваддиз килигайвал кхьин хъувунвайбур тирди, аджамдин гьар са цIар, гаф, гьарф, нукьтIа чпиз акьал­тIай дикъет гун тIалабдайбур тирди рикIелай алуд тийин. М.Куьре­види гьар са шиирдин, цIарцIин, гафунин, гьарфунин, грамматикадин лишандин винел чIугунвай зегьметдин жавабдарвили, гьакъисагъвили гьейранарзава. Ихьтин зегьмет  эвез акъакь тийидайди я. Зун чIа­лахъ я, “гъиле къелем авай вири лезги юлдашрихъ элкъвена”, Гь.Гьа­­жибегова лагьай гафар рикIел хвена, Е.Эминан ирсинин винел кIвалах хъийидай къаст авай, ахтармишунар мадни вилик тухудай фикир авай гьар сад патал “Етим Эмин. ЦIувай куз тахьай цIарар…” ктаб вичел ихти­бар ийиз жедай чешме ва илимдив, алимвилин буржийрив, везифайрив эгечIдай тегьердин чешне жеда.

Пакизат Фатуллаева