ШАРВИЛИ — 2018
90-йисарин эхирар. Дагъустанда гьалар чIуру я: иниз международный террористрин дестеяр атанва, ачухдиз дяведин гьерекатар башламиш хьанва. И татугай макъамда лезгийрин игитвилин “Шарвили” эпосдин сувар тухуникай ихтилатар кватна. Инсаниятдин тарихда кьетIен 2000-йисуз сифте яз Шарвилидин сувар кьилени фена. Алатай йисари къалурайвал, цIийи сувар халкьдиз герек тир кьван, ам рикI алайбурукай садаз элкъвена, республикадин официальнидаказ кьабулнавай суваррин календарда гьатна. Шарвилидин суварикай чи суьгьбет Имам Яралиеван мергьяматлувилин “Умуд” фондунин (виликдай — “Шарвили”) председатель С. М. Велиевахъ галаз я.
- Савин Мирзоевич, ша чна “Шарвили” эпосдин сувар гьикI арадал атанайтIа рикIел хкин.
— Ам тухунин фикир сифте яз кьилиз атайди ва раиж авурди, сувар тешкилун патал вири зегьметар чIугурдини Имам Яралиев я — а вахтунда лезгийрикай Дагъустандин Госсоветдин член, республикадин прокурор. Гьа йикъалай эгечIна къенин йикъалди ам Шарвилидин суварин оргкомитетдин председатель язни ама. Бахтуни ишлемишна, заз 2000-йисан 24-июндиз сифте яз тухвай Шарвилидин суварик иштиракун кьисмет хьана. Хейлин йисар алатнаватIани, шаксуз, а юкъуз Ахцегьиз атай мугьманрин рикIел алама, сувар гьихьтин гурлуди, рикIер шадвилив ацIурайди хьанайтIа. А вядеда хьиз чун, белки, мад садрани кIватI хьайиди тушир. Зун инанмиш я, суварин мугьманрикай гьар сада чи халкьдин къадимлувал ва адан къуват, жувни вичел дамах ийиз жедай халкьдин векил яз гьиссзавай. А суварик Имам Музамудиновича чешнелу михьи лезги чIалал, маса гьич са гафни кутун тавуна авур, виридаз чIехидаказ таъсирай рахунарни зи рикIел алама. Ада Шарвилидин суварин акьван чIавалди чаз адет тушир кьетIенвилер къейднай. Дегь заманайрилай, Албаниядин гьукуматдин девиррилай эгечIна лезгийрихъ гзаф суварар хьайиди я, абурукай са бязибур ва я абурун гелер чаз гилани чизма. Мисал яз, Самур дереда алатай вахтара гьевесдивди тухузвай Цуькверин сувар, я тахьайтIа Куьре пата рикI хьайи КIару — пIинийрин сувар. Ингье, лагьанай Имам Музамудиновича, гила чи мад са сувар арадал къвезва. Вични гьихьтин йикъара — Дагъустандин халкьар дяведин гьерекатри къарсатмишнавайла. Шарвилидин сувар тухунин себебни инсанрик къагьриманвилин руьгь кутун, халкь агудун, тупламишун тир.
- Аквазвайвал, “Шарвили” эпосдин сувар кьетIен вахтунда ва жуьреда арадал атана, адан метлебни кьетIенди я…
— Эхь, им гьакъикъатдани халкьдиз къагьриманвилин тербия гудай, лезгияр санал кIватIдай, тупламишдай сувар я. Ахьтин сувар чахъ авачир, анжах ам герек тир. Чун кьве патал пайнавай халкь я, имни чи рикIин алат тийидай тIалдиз элкъвенва. Шарвилидин суварик гьар сеферда Самурдин кьиблепатайни иштиракчийрин чIехи делегацияр, гьакIни гзаф кьадарда мугьманар къвезва. Им чи халкьди санал къейдзавай са сувар я. Идалай гъейри, маса миллетрин векилрини суварик иштиракзава эхир. Чун килигин Шарвилидин суварин тешкилатчийрик вужар акатзаватIа: Ахцегь, СтIал Сулейманан, Агъул, Рутул, Хив, Табасаран, Дахадаеван районар, Дербент ва Дагъустандин Огни шегьерар. Республикадин амай вири районрай ва шегьеррай, Москвадай, Россиядин регионрай, къунши уьлквейрай къвезвай мугьманарни фикирда кьуртIа, гьелбетда, Шарвилидин сувариз халкьар агудзавай сувар лугьуз жеда. Ада халкьар чеб чпиз чирзава, инсанриз цIийи дустар гузва, рикIера хуш майилар твазва.
- ЧIехи мярекат тухун — им чIехи алахъунарни, харжарни я. Абур нин хиве гьатзава?
— Шарвили суварин датIана кардик квай республикадин оргкомитет ава. Адакни Кьиблепатан Дагъустандин вири районрин, Дербент ва Дагъустандин Огни шегьеррин кьилер, са жерге общественный деятелар, илимдин ва культурадин тIвар-ван авай векилар акатзава. Гьар са районди ва шегьерди сувариз гьазурвал акунин са гьихьтин ятIани пай вичин хивез къачузва. Месела, Сулейман-Стальский районди суварин яржарин, мугьманар ва иштиракчияр патал ядигарар гьазурунин ва са бязи маса суалрин жаваб гузва. Лагьана кIанда хьи, суварихъ галаз алакъалу вири месэлайрив лап рикIивай эгечIни ийизва, абур райондин кьил Нариман Абдулмуталибова вичин гуьзчивилик кутазва. Харжарни, эхь, чIехибур акъатзава, абурун кар алай пай “Умуд” (“Шарвили”) фондуни ийизва.
- Гьар йисуз и суварик гузвай премия халкьдин арада машгьур хьанва…
— Шарвилидин премия гуз 2004-йисалай эгечIнай. РикIел хкайтIа жеда: сифте яз и премиядиз лайихлу хьайибурук алим Ярали Яралиев, художник Агьмад Адилов, композитор Мегьамед Гьуьсейнов акатнай, лауреатар вири муьжуьд кас авай. Эхиримжи йисара Шарвилидин премия къачурбурукай Москвада кIвалахзавай тарихчи ва исламовед Аликбер Аликберов, чи чIехи шаир Майрудин Бабаханов, бажарагълу художник Сейфедин Сейфединов, “Шарвили” эпос урус чIалаз элкъуьрай алим ва публицист Ризван Ризванов, азаддиз кьуршахар кьунай спортдин международный классдин мастер Даурен Куругълиев рикIел хквезва. Аквазвайвал, вири лайихлу, халкьдин тарихда, культурада гел тазвай ксар я. Шарвилидин премиядин лауреатрин кьадар вишез мукьва хьанва, гьелбетда, къенлай кьулухъ абур мадни гзаф жеда.
- 30-июндиз Ахцегьа суварин мугьманар куь шадарда, абурун рикIел вуч аламукьда?
— Сувар, адет хьанвайвал, пакаман сятдин иридаз Шарвилидин къеле хьайи, гила адаз бахшнавай ротонда алай КIелед-хиве устIарри “Сегьерар” ягъуналди башламишда ва няналди вири Ахцегьрин хуьр суварин майдандиз элкъведа. Мугьманар ахцегьвийри райондин сергьятдал шад гьалара къаршиламишда. Суварин митингдилай кьулухъ атанвайбур КIелед-хивез хкаж жеда. Сувариз кьетIен рангар, адаз берекат ва булвал районри ачухзавай майданри гузва. Майданрикай махсус жюриди къимет гуз виридалайни хъсанбур хкягъун, абуруз пулдин премияр гунни адетдиз элкъвенва. ИкI, алатай йисуз сад лагьай чка Табасаран, кьвед лагьайди — Кьурагь, пуд лагьайдини — Дахадаеван районрин майданри кьунай. Жуьреба-жуьре выставкаяр ачухда: искусствойрин школадин ва аялрин яратмишунрин кIвалин, музейдин экспонатрин, харусенятдин затIарин. “Шарвили” эпосдай кIусар кIелунин конкурсни, харусенятрин мастер-классарни тухуда. Гьелбетда, суварин мугьманри чIехи иштягьдивди милли кухнядин жуьреба-жуьре недай-хъвадай затIарни дадмишда. Нисинихъ Эмирован паркуна республикадин виридалайни хъсан ва гьакIни масанрай атанвай артистринни манидаррин чIехи концерт, спортдин акъажунарни жеда. Суварин мугьманриз Ахцегьрин машгьур гьамамрал фидай мумкинвални гуда. Яргъарай атанвайбуруз ял ягъун патал чкаярни мугьманханайра виликамаз гьазурда.
- “Шарвили” эпосдин сувар чи халкьдин уьмуьрда, культурада лап кIевелай гьатнава лагьайтIа, бажагьат гъалатI жеда…
— Эхь, халкьдин уьмуьрда ада вичин чка кьунва, а чкани йисар финивай анжах гегьенш жезва. Суварик са гьихьтин ятIани цIийивилер акат хъийизва, адан география гегьенш, къвезвай мугьманрин кьадарни артух жезва. Шарвилидин суварихъ вичин тарих хьанва. Сулейман-Стальский райондин муниципалный музейда адаз махсус отдел чара авунва. Шарвилидин суварикай гзаф кхьенва, адакай документальный фильмаяр туькIуьрнава. Эпосдин игитдикай мультфильм гьазурдай проектни ава. Зи рикIел мад атIа йисуз Имам Яралиева вичин рахунра и суварикай лагьай гафар хквезва: “Им чна чи несилриз ийидай весини я…” Хайи халкь сад авунин, халкьар агудунин сувар, умудлу я, чалай гуьгъуьниз къведай несилризни багьа яз амукьда.
Суьгьбет авурди Гьажи Чандаров я.
