Селимбег Рамазанован — 90 йис
Хайи ерийрин ашукь
КьепIиррин хуьруь (Кьурагь район) литературадинни журналистикадин рекьяй машгьур устадар тIимил ганвач: КьепIир Айисат, Мемей Эфендиев, Буба Гьажикъулиев, Саяд Гьажибалаева, Даир Бейбалаев… Ибурун жергеда КьепIир Селимбега (Рамазанова) кьетIен чка кьазва.
Ам литературадиз, лугьудайвал, геж атана. Амма лап лайихлу гелер таз алакьна. Лезги кIелдайбурун суфрадал ада “КьепIир Айисат” роман, гьа тIвар алаз кхьенвай драма (ам Лезгийрин госмуздрамтеатрди сегьнедални эцигна), “Рапрапар” (2005), “Гъаргъалагдин гел”, “КьепIир-ери” (2011), “Дагъларин аламатар” (2012), маса ктабар, макъалаяр, очеркар гъана.
Саки вири эсерар хайи ерийрикай, абурун тарихдикай, баркаллу инсанрикай, девлетлу тIебиатдикай, марифатдинни къанажагъдин бинейрикай кхьенвай къейдер я. Абурай аквазвайвал, Селимбег рикIивайни вичин ватандал ашукь, тарихда къекъвез алакьдай, тIебиатдинни инсанрин гуьзелвилерал гьейранвалдай, лезги чIал, адетар, къанунар дериндай чидай инсан тир. Вири эсеррихъ акьалтзавай несилар ватанпересар яз тербияламишдай гужлувал ва метлеб ава. Иллаки аялар ва жаванар патал кхьенвай эсерра автордин къелемди ва руьгьди таъсирлувилелди кIвалахзава. И чинал гъанвай гьикая гьа кардин шагьид я. Ам чна КьепIир Селимбеган 90 йис тамам хьунихъ галаз алакъалу яз куь вилик гъанва…
Кфилдин сес
Кфилдихъ галаз вердиш суьруьди артухан юзун квачиз, секиндиз неда. ИкI хьайила, галай чубандиз секинвал, лапагризни тIуьрдакай менфят жеда. Чи яйлахда гзаф вахтара кфилдин ширин ванци лув гузвай. Ам чи бубадин кар тир. Аял чIавалай ада рикI алаз кфил ягъиз чирнавай. Галай юлдашри мад гьихьтин алатар язава лагьана хабар кьурла, кIусни дамах гвачиз, кфил, зуьрне, балабан, далдам, тафт язава лугьудай. Адан чантада гьамиша къуша кфил жедай, яни кьве кфил сад-садал кутIунна, садай макьамар, муькуьдай зил кьазвай…
Ара физ зунни Мерзегъа кфил ягъиз алахъдай. Чавай кIандайвал сес акъудиз жедачир. Адалай гъейри, чна ял турла, мукьвал-мукьвал ван атIузвай…
— Вуна кфил ядайла, сивихъай гелягъ тавуна, яргъалди давам жезва. Чавай жезвач. Вучиз акI ятIа жедачни лагьайтIа? — тIалабда садра Мерзегъади.
— Вун гъвечIи чIавуз, кIинтI — лаш къугъвана, кумукьайла, “эбезуь-уь-уь!” лугьуз, катайди яни? — гадайрилай вил аладарна гьевесдивди бубади.
— Я, вуч хьана? — хъуьруьн акатна Мерзегъадик.
— Хьун затIни. Вавай, сес атIун тавуна, гьиниз кьван чамар ийиз хьана?
— Бязи аялрилай зун яргъаз фидай, — дамахдивди жаваб хгана Мерзегъади.
— ЯтIа, чун кьвед килигин, ни яргъалди “эбезуь-уь-уь” давамардатIа. Рази яни вун? Зун яшлу, вун жегьил итим. Машгъулат патал муькуь чубанарни гьевеслу яз агат хъувурла, гьуьжетра гьатда абур.
— Рази я, серкер, — шад хьана, къуьневай чанта акъудна, къвалахъ эцигна Мерзегъади.
— ЯтIа, хъсан. Султан, вуна пудал кьван гьисаба, — хъуьруьн кваз юлдашрилай вил аладарна бубади. Султана пудал кьван гьисабайла, абурухъ галаз зани зил кьуна. Зунни Мерзегъа, са ара хьайила, ял кьуна, акъваз хьана. Бубади, санизни фикир тагуз, “эбезуь-уь-уь” давамарзавай. Алайбур хъуьрейла, бубани, хъуьруьн акатна, акъвазна.
— Гьан, Мерзегъа, гьикI я?
— Гьелбетда, вуна чун алдатмишзава. ГьикI лагьайтIа, вуна нефес, нерай къачуз, сивяй ахъайзава.
— ГьакI хьайила, квевай гьелелиг кфилни ягъиз жедач.
— Серкер, жедачни, нерай нефес къачуз, кфил ягъиз чазни чирайтIа?
— Жеда, Мерзегъа. Вучиз жедач, ваз акьван ашкъи хьайила. Ам завай. Куьн жегьилар я. Куь рикI ахьтин крарал хьун лазим я. КIелер гваз дагъларин кьакьан синерални гуьлуьшан тепейрал кфилдин ширин сес хкажайтIа, гьикьван серес жеда. Акваз-акваз ви суьруьдавай кIелер гумрагь жеда. Анжах инамаз четин я.
— Вучиз? Ина, ара хьайила, чирайтIа, жедачни?
— Инай ваз кфилдин нацI гьатдани? Хуьруьз хъфейла, кфилни ийида, ам ягъизни чирда. Ихьтин арандин яцIу нацIуникай авур кфилдиз квевай нефес акъакьариз жедач эхир.
— Зун рази я.
— Буба, заз мус чирда? Зазни, ваз хьиз, кфил ягъиз чир хьана кIанзава.
— Мерзегъадиз ийидайла, вазни ийида, хва. Рази яни вун?
Чи шадвилин тум-кьил авачир. Мус хуьруьз хъфена, кфилар ийидатIа лугьуз, чна амай йикъар гьисабзавай. Бубади, чун къатканвайла, дагъларин секин дерейра хуш сесинин ван тунвай. А сесинин назиквили, хушвили чун, суьгьуьрда турди хьиз, сустарзавай.
Селимбег Рамазанов
_______________________________________________________________
Зулун тIямар
ТIебиатдиз сиягьат
Куьне йисан вахтарин тIямар дадмишайди яни? “Вахтарихъ тIямар жедани?” лугьунни мумкин я. Эхь, жеда! — лугьузва за. Вахтарихъ, яни йисан гьи вахт (кьуьд, гатфар, гад, зул) къачуртIани, гьар садахъ вичин рангар, тавар, атирар, крар, къайгъуяр авайди хьиз, тIямарни ава.
Де авачтIа, куьне яб це. Зун анжах, гъилевайди зул хьуниз килигна, и вахтунин (чIаван) тIямрикай рахазва. Сентябрь алатнава, вилик зулун кьве варз кума: октябрь, ноябрь. Ибур зулун юкь ва эхир я. Чи патара и кьве варзни, алатнавай сентябрь хьиз, алахьай йикъар гзаф, чIимел чIуру йикъар тIимил авайбур жеда. Октябрдин вацра, сентябрдиз хьиз, чи саларани багълара, уьзуьмлухра, тамарани чуьллера гатун бегьерар кIватIун, хуьреризни шегьерриз — базарризни гьамбарханайриз дашмишун, кIвалера хъуьтIуьз недай суьрсетар — компотар, мурабаяр, ширеяр, салатар, картуфарни келемар, газарарни чугъундурар, маса майваяр, емишар гьазурун давам жеда.
И чIавуз кIватIзавай ципицIрин дад аку, абур гьикьван верцIи ятIа килиг. Зулун йиферин къайивили абурун хцIувал, дадлувал артухарзава.
И чIавуз чи багълара ичер, чуьхверар гьикьван булдиз агакьдатIа, куьн шагьидар я. Иллаки Ахцегьрин, Кьасумхуьруьн, Кьурагьрин багъларин емишрин дад махарин суьгьуьрдин суфрайрихъни жедач!
Цуьруьхуьм ичерин мижеди гъилериз шире яда, виртIедин гьайбат къалурда!
Чуьхверар, дуьдгъвер хьиз, сиве цIрада!
Самурдинни Мегьарамдхуьруьн тамарани багълара дигмиш хьайи чIуру ичерини чуьхверри, кицикрини анарри, жумарини жикIийри, кIирийрини инийри чинра жедай маса емишрин тIямар рикIелай алудун мумкин я.
КIерецар лагьайтIа, хъархъаррин чкалрай акъат хьана, чилел аватда. Гьихьтин ацIай хвехер!..
И чIавуз чи арандин талайра ракъинал нур гуз акъваздай хурмайри мадни еке дамах кутада. Куьне анжах а емишар дадмиша — квез чи патарин зулун тIямар гьикьван дадлубур, таъсирлубур ятIа чир жеда.
Кицикар цик, жумар гъуьруьк кутаз, хъуьтIуьн варцаралди хуьда. А чIавуз абурун дад мадни гужлу, чебни гьакьван атирлу жеда. Пагь, чи Лезги чилер! Куь девлетлувал, баркаванвал вуч я лугьуда куьне.
Октябрдиз чи дагълух районра (Докъузпарада, Ахцегьа, Рутула, Хивда, Кьурагьа) булдиз келемар агакьда, абур кIватIунив эгечIда. Куьне, салаз фена, келемрин лацу кIватIар атIайди яни? Абур а чIавуз акьван ацIана, рувана жеда хьи, гагь-гагь чукIул галачизни абур пад жеда. Ширинвили, мижедин тIямлувили абур падзава. Неъ лугьузва инсанриз.
Чи чилерал, иллаки Ахцегьани Рутула, картуфарни газарар, чугъундурар жедай кьван вуч я!
Чиликай хкудзамазди, яцIу катулда (чугунда) туна ргай картуфрин дад якIалай артух яз аквада!
Гьа тегьерда газарар, чугъундурарни дадлу жеда. Ибур гагь-гагь ругун тавуна, ракьай яна, тIуьртIани пис туш. Чпелай дадлу витаминар мад авач жеди!
Чи патара а чIавуз кIватIдай кьван буранар (къабахар) вуч я! Гьихьтин афарар, цикIенар, ашар жеда бурандикай… А кар чи бадейризни чIехи бубайриз хъсандиз чида. Гьабур я буранар битмишардай устадарни, абурукай дадлу хуьрекар гьазурдайбурни…
Октябрдин эхирра, ноябрдин эвелра эгер куьн чи кьакьан дагъдин хуьрериз хкаж хьайитIа, месела, Къурушдал, Фияз, Гутумиз, Чепиз ва я Ялахъиз, Кьурагьиз ва я Ашазни Гелхениз, аквада хьи, анра саки вири кIвалерин къаварик, айванрик, жунайра туна, сагъдиз ва я кIусариз пайна, лапагдин ва я малдин кьурурзавай якIарин къахар, дулдурмаяр аквада. Абурун тIям гафаралди лугьуз жедач. Зулуз гьазурзавай абуру чпин гьайбат хъуьтIуьн къаю кьунвай йикъара иллаки артухдиз успатда…
Авани чи зулухъ тIямар! Чебни гьихьтинбур! Завай гьеле вири тIямрикай лугьуз хьанвач. Куьне куь чIехибурувай, дидейривай, бадейривай, бубайривай хабар яхъ. АлакьдатIа, а суьгьбетар чарарал кхьихь. Чпелай дадлу ва гьевеслу махарни мискIалар мад жагъидач…
Зул йисан вири вахтарилай тIямлу няметралди девлетлу тирдахъ куьн агъада…
Мерд Али
__________________________________________________________
Ватан
Ажеб чlехи тушни сергьят Ватандин —
Гъвечlизамаз къужахда кьур макандин!
Бахтлувилиз са вахт ава инсандин,
Ажуз хьана, виле тахьуй душмандин.
Гьар са касдиз хайи Ватан дамах я,
Зи лезги чил чар булахрин булах я.
Чи далудихъ къагьриманар даях я,
Хуьзвай адет, пак руьгьерин къармах я.
Чун бубайрин тарих хуьниз гьазур я,
Сулейманни Эмин халкьдин абур я.
Шарвилидин гъиле хьайди гапур я,
Халкь тахьайтlа,вири крар какур я.
Булахравай къайи ятар дадмишиз,
Цуьк акъудай гатфарин вахт алхишиз.
Гьайиф жедан чанни жуван къурмишиз,
Девирралди инсандин бахт вердишиз!
“Лезги газет”
Вун чи кlвализ экв я къвезвай гьамиша,
Чан рикl алай гьуьрметлу “Лезги газет”!
Лезгиярни гьар са кас вахъ таниш я,
Чи дамах, абур, вун я, “Лезги газет»!
Вилерин я ишигъ,чи руьгьдин къудрат,
Чи бахт,чи уьмуьр, вун я “Лезги газет”!
Кlелзавай гьар садаз гурай къе къуват,
Кьве вилин нине вун я, “Лезги газет”!
Дустар вахъ гзаф ава, халкьар авур сад,
Хазина яз хвена кlан я “Лезги газет”!
Хьанватlани къе виш йис, кlелзава мад,
Чешне я вун уьмуьрдин, “Лезги газет”!
Лезги чIал
Чан зи хайи лезги чlал,
Зи дидедин багъри чlал.
Гуьрчегвилел ашукь я зун,
Девлетни я, дири я вун.
Ви веледар къагьриманар
Сулейманан невеяр я .
Кьасум шегьер, Ахцегьарни,
Хъукьварни ви бинеяр я.
Къе чна вал дамахзава
Хайи чилел тарих авай.
Ви кьегьалри кlвалахзава
Лезги чилел тариф авай.
Зи уьмуьрдин рузи я чlал,
Вун зи вилер,вун я зи чан.
Чи тарихдин гуьзгуь я чlал,
Чан мегьрибан,чан лезги чlал!..
Марьям Алискерова, Хив райондин Хъукьварин хуьр
_____________________________________________
Шикилра рангар экъуьра
