* * *

Играми дустар! Акуна-такуна зулун варцарни алатна. Вилик кьуьд ква. Чи чилерал зулун йикъар, маса чкайрив гекъигайла, хейлин къулайдаказ, чимидаказ къведа. Къацувал, мублагьвал яргъалди амукьда.

ЦIини гьакI хьана. Марфар къванатIани, живеди чаз са артух хабар ганач.

Амма хъуьтIуь кьуьдвал авун герек я. Живеди чил, адан на­бататар аязрикай, гьашаратрикай, азаррикай хуьзвайдал шак алач. Живедин кавалдик хейлин куьлуь гьайванрини чпин асайиш хуьзва. Яни хъуьтIуьхъни, йисан вири вахтарихъ хьиз, вичин аламатар ава.

Чи тIалабун я: хъуьтIуьхъ галаз алакъалу яз, гьавада, чиле­рал­, тамани багъда, саларани чуьллера гьихьтин дегишвилер кьиле физватIа, дикъет гана, абурукай чаз кхьихь. Алакьай­тIа­, махар, хкетар, шиирар, мажараярни теснифа, шикилар­ чIугу. Абур чна куьн патал гьазурзавай “Чубарукар” чина чапда.­

Играми диде-бубаяр, муаллимар! Куьнени куь балайриз тIебиатдал гуьзчивал тухуз, адан гуьзелвилерал гьейранвал ийиз чира. И карди чун руьгьдай къуватлу, чирвилерай девлетлу, къилихрай мергьяматлу ийидайдал шак алач. Чна куь чарар вилив хуьзва!..

 

Мастан — “балугъчи”

(ГъвечIи гьикая)

Им за гьич вилив хвейи кар тушир. Са пакамахъ къарагъна, машмаш тарак эвичIайла, инал, са цIиргъ балугъарни вилик кваз, Мастан ксанва. Зи кьил акурвалди, ам акI зи вилик атана хьи, гуя вичи са зурба кьегьалвал авунва. Балугърин цIиргъинал чархар ягъиз, мад зи вилик хквезва. КIвачеривай гуьцI жез, вичин саягъда мурмурарзава.

— Я гьайван, ибур на гьинай чуьнуьхна?

Вири сад хьиз, гьа са чIехивал авайбур. Чебни, кьел яна, штIум хьанва. Дуьм-дуьз цIуд балугъ ква. Садни я тIуьнвач, я жакьванвач. Ибур на гьикI гъана?.. Икьван михьибур…

Каци мурмурзава, разивилелди зи гъилериз туьмерзава. “Вахчу, ибурун иеси вун я”,  лугьузвай хьиз, заз килигзава.

“Ваъ, нин кIваляй хканватIани, чуьнуьхнавай затIар я. Заз гьалал жедач”, — лугьузва за. Кациз зи къалабулухдикай хабарни туш.

Гьа и хиялрик кваз, гьаятдиз зи къунши Рамазан гьахьна. “Валлагь, къунши, — лугьузва ада, — айвандин херекдихъ вегьенвай балугърин цIиргъ кумач. Я гьаятра гел-затIни авач. Ни тухванатIани чидач…”

Бирдан зи вилик квай цIиргъ акуна. “Куь каци???” гьарай акъатна.

— Вун хъсандиз килиг. Белки, вибур туштIа?..

— Валлагь, къунши, вакай чуьнуьхдай затI авач. Ваз чида хьи, зун балугъчи туш. Сулакдай зи бажанах атанвай, ада заз савкьат яз гъанвай. Ам балугъар кьадай, кьеле твадай халисан устIар я…

— Къунши, и сеферда ви кьере гъана. Вахтунда хабар хьана, зи па­тав атана. Вахчу балугъар. Анжах Мастанан кIир агакьдай чкайрал ве­гьемир. Кацериз балугърин ни лап яргъайни жеда лугьуда. Имни гьахьтин кар я. Аквазва хьи, Мастана вичин “гъуьрчел” гьикI къаравул­вал­­заватIа. Анжах садни я тIуьнвач, я жакьванвач. Вири сагъ ва михьи я…

Рамазана балугърин цIиргъ хутахдайла, Мастан адан гуьгъуьниз яргъалди килигиз амай. Ахпа, зазни са вил яна, ам салаз фена…

Югъ алатна. Пакамахъ мад Мастан машмаш тарак ква. Виликни ба­лугърин цIиргъ. Анжах гила сад кумач. Я каци вичи тIуьна, я масада…

Кац, вичелай рази яз, зал элкъвезва. Гуя лугьузва: “За ваз балугъар­ хканва, абурун иесивал ая”.

Зун хъуьрена, къунши Рамазаназ хабар гуз фена. Мастана балу­гъар хуьзвай. Къуншидай гьарай акъатна: “Акьван цавай  гьикI хкудна? Къавун чIередихъай вегьенвайди тир”.

— За лагьанай: кацин кIир агакь тийидай чка хьурай.

— За икI фикирзава: белки, балугъар гьа ви  айвандихъай вегьен. Каци абур чуьнуьхдач.

— Яраб жеда жал?

— Жеда. Ада ви патав гъизва кьван гьар сеферда. Гилани вич къаравулда акъвазнава.

И арада Мастаназ Рамазанан гуьгъуьниз атанвай кицI ЦIарак акуна. АкI каци адал вегьена хьи, кицIин ацIранцIдин ван магьледилай алатна. ЦIарак — вилик, Мастан — гуьгъуьнал! Факъир кицIиз салай экъечIдай рехъ жагъизвачир…

— Вучда, къунши. Гьа вуна лагьайвал ийин. Анжах са шартI: кьурайла, кьуд — заз, вад — ваз. ЦIиргъиник сад кумач.

— Рази я. Кьурайла, кьуд — заз, вад — ваз. Сад чина тIимил хьанва…

Вегьена за балугърин цIиргъ жуван айвандин херекдихъай. Мас­танни­ килигзавай. Са югъ, кьве югъ, пуд югъ… Ваъ, балугъар квахьнач. Вири бес кьадар кьурана, къуншидивни вичин пай ахгакьна.

Амма гилани я зи, я зи къуншидин кьил Мастана авур кардай акъат­завач. За вилик вегьейлани, Мастана  балугъдиз анжах ни авуна…

“Акьуллу балугъчи!” — лагьана за кациз. Рамазанни и кардал тажуб яз амай. “Яраб за къуншидив пай вахтунда агакьар тавурвиляй авур кар ятIа Мастана?” — лугьузвай ада…

Мерд АЛИ

 

ЦицIибни шенпIи

(Мах)

Гатун чими югъ тир. Какайрал ацукьнавай кьуьр­тIуь вечрез садлагьана цIивцIивдин ван атана. Са ци­цIибди, какадин хъиреяр хана, кIуф къецихъ акъуд­навай. Идалай гуьгъуьниз амай какайра авай цицIиб­рикни юзун акатна. Абурузни мичIи чкадай акъатна, чпин дидедив агатиз кIанзавай.

ЦицIибар вири сад хьтин хъипибур тир. Тек сад какада амай. Вечре, кIуфув какадин хъире хана, цицIиб анай акъудна. Вичин ахвар хана лугьуз, хъелай цицIибдиз дидеди “ХъилетI” лакIаб гана…

Къуншидин кацизни шарагар хьанвай: вад — лацу, сад чIулав шенпIи. ШенпIияр, чпин дидедихъ гал­кIана, нез-хъваз, далудиз рагъ гуз, кефина авай.

Йикъар алатзавай. ШенпIиярни цицIибар чIехи жезвай. ХъилетI вичин вахарихъни стхайрихъ галаз рекье физвачир. ЧIулав шенпIидизни вичинбурухъ галаз кьарай къвезвачир. ГьикI ятIани и кьвед — ХъилетI цицIибни чIулав шенпIи дустар хьана. Экуьн­илай няналди санал къугъвадай абур. Шен­пIи­диз — цицIиб, цицIибдиз шенпIи авай чкада садни акваз кIан­да­чир. Диде вечре ХъилетIаз лугьудай: — Къе-пака вакай кIек, шенпIидикайни кац жеда. Кацинни кIекрен дуствал жедайди туш. Яргъал хьухь адавай!

— Чун халисан дустар я, — жаваб гудай ХъилетIа.

— Вуна жуванбурухъ галаз мез жагъура. КIеве гьа­тайла, ви далу гьабур я. Кацихъ галаз ви дуст­вал яргъал фидач, — лугьуз, ахмурардай дидеди адаз.

Садра кIекни кац санал тарцин хъендик квай. Садлагьана цуьрцерин кIаникай са кьиф физ акуна абуруз. Кациз, хкадарна, ам кьаз кIан хьайила,­ кIекре адалай фад лув гана. Ада ахьтин руг акъудна­ хьи, кьифревай са гужуналди вичин тIеквендиз гьахьиз хъхьана. Кацик гзаф хъел акатна: — Кьиферихъ калтугдайла, зи вилик акъатиз тахьуй, тахьай­тIа, за вун жуван тапасрив кьве падда, — лагьана ада.

Пагь атIай кIекре жузуна: — ГьикI? Са кьифрез килигна, вуна жуван дуст кьве паддани?

— Дустуниз вичин чка чир хьун герек я! — жаваб гана каци.

— Вуна заз, КIекрез, вичин чка къалурзавани? — цIугъна кIекре.

Акъатна ина са къал. Къетненан дустари ивияр экъична. Кац тапасрив, кIек кIуфув чеб гьахълу тирди субутиз алахъна. КIекре садлагьана кацин пелез акI кIуф яна хьи, анай иви авахьна. Идакай хъел атай каци вичин тапасар кIекрен гарданда акIурна. КIекрен уь-уьдинни кацин мяудин ванер сад-садак какахьайла, абурун хизанриз хабар хьана. Са гужуналди чара авуна и кьвед.

Дуствилин эхир икI жедайди низ чидай? “Диде гьахълу тир кьван, — фикирна ХъилетIа, кIеве гьатайла, са куьнизни килиг тавуна, куьмекдиз къвезвайди жуван хизан, багърибур я…”

Азизрин Севда

 

Афарар!

Афарарда магьледиз,

Куьмек гуда дидедиз!

Гьазурзава кIвалакIар,

Хъчарни шур, чичIекар…

АцIай дигай фирчинар

Фида ифей пичинал.

Афарар квез нуш жеда!

Рушан кIвалах хуш жеда!

М.Майраман шикилдиз баян гайиди — Мерд  Али

 

Бадедин ахвар

Яру-яру ич хьтин цIай

Чи пичина чамардава.

ЦIун мурцар я акьван гуьзел!

Тежер хьтин заргардивай.

 

АцIузва кIвал чимивилив,

Гурмагъдиз гьич хабар авач.

Адан кIвалах маса затI я.

Я динжвал, я ахвар авач.

 

Пичин патав ацукьнавай

Чи бадедиз хуш я и кар,

Гагь суст жезва, мичIиз вилер,

Гагьни ийиз яргъи ахвар.

Фатима Керимова

 

Чизва заз

Къведа тер-тер кьуьд чи патав, аял хьиз,

Яваш-яваш рикIиз ягъай  хиял хьиз,

Багъламаяр, яргъанар гваз живедин,

Рангар алай гимишдинни  къеледин.

 

Дамахлу жез, цIверекI аршда  къекъведа­,

Гарал къугъваз, авайди хьиз луьткведа.

Тади квачиз ахпа къведа  чилерал,

Нехиш чIугваз дуьзенрални  синерал.

 

А нехишар, жив яз, шумуд къат  жеда,

Къатарални чун, аялар, кIватI  жеда,

Кутаз тикрай яргъи майдан  цIалцIамдиз,

Къирав ягъиз кIакIамдизни  рацIамдиз.

 

Зи гъвечIи вах пенжердай  заз килигда,

Гагь пенжердин гуьзгуьдал  гъил эцигда.

Чир жеда заз адаз къугъваз  кIаниди,

РикIел хквез зунни гьа-гьакI хьайиди.

Саид Тагъибегов

 

Зи шикил

ЧIугунва за ихьтин шикил: ингье зун,

Къуьне кварни аваз, физва живедай.

Яргъи кифни авахьнава  къуьнелай,

Майдан хьиз, зи кьулухъ галай  гуьнедай.

Зи патав гваз кицIни къвезва.

Къалин тир,

Герен-герен ам живеда акIизва.

Ара гуз ам, акъвазиз, лап  рикIивай

Тарце авай нуькIрехъ галаз  “кикIизва”.

 

Имуча-мучаяр

Вуж кьепIина ксуда?

Низ лайлаяр лугьуда?

Кефсуз жезвай чIавуз вуж

Дидед рикIиз гуда гуж?

* * *

Вуж хизандин абур я?

Вуж рахарла куркур я?

Низ бубади туьмерда,

“Чан къвед!” лугьуз, эверда?

Селимат Ашурагъаева