СССР чкIидалди вилик, 1990-йисара, уьлкведа гзаф партияр хьунин месэла къарагъарай чIавуз заз секинвал амукьначир. Зи рикIел къени алама, са партия авай вахтунда чун вири Совет гьукуматда са хизан хьиз яшамиш жезвай. Вирида са гьукумат, са партия, са “хизан” патал зегьмет чIугвазвай. Аялар, школаяр куьтягьна, яргъариз кIелиз фидайла, диде-бубадин рикIик, исятда хьиз, кичI акатдачир.

Чпин веледар лазим тушир кIватIалрик акатда, масанрихъ акъатда, абурукай халкьдиз акси ксар хкатда лугьудай фикирар кьилизни къведачир. Вучиз лагьайтIа, виринра авай инсанрихъ авайди са фикир, вири са хизан тир. Виринра гузвай тербияни сад тир. Комсомолдинни партиядин гуьз­чивилик кваз, виринра секиндиз кIвалахни ийизвай, ислягьвилелди яшамишни жезвай. Карханайра, коллективра жедай гьуьжетар, акъажунар (соревнование) гьарда вичин кардин план фад ацIуру­нихъ, зегьметдин нетижаяр хъсанарунихъ элкъуьрнавай.

Кьвед, пуд, кьуд, вад… партия хьайи­ла, зи фикирдалди, са мулк са шумуд па­тал пайна лагьай чIал я. Са партияди (“хизанди”) икьван чIавалди къазанмишайди виридаз сад хьиз, санал кIватIна, барабардиз пайзавайтIа, гила гьар са партияди (“хизанди”) вичихъди ялзава. Гьикьван муькуь “хизандавайбуруз” пис хьайитIа, гьакьван и патанбур шад жезва. Общественный ва политический уьмуьрдани къуватлубур вилик акатзава, рехъни — гьабурунди…

“Гзаф партияр квез герек я? Абурун арада къалмакъал, бягьс акъатдачни?” суал ганай за са сеферда партиядин са собранидал.

— “Конкуренция хьун лазим я виринра. Конкуренция авай чкада инсанри, сад-садахъ галаз гьуьжетда гьатна, хъсандиз кIвалахда. Вун гьеле аял я. Вун са куьнинни гъавурда авач”, — жаваб ганай “перестройкадин” тIегъуьн галукьнавай “демократри”, зи рахун акъва­зарнай.

Белки, зун “конкуренция” гафунин гъавурда дуьз акьазвач жеди лагьана, за словарь ахъайна, а гафунин мана жа­гъурна. Ана кхьенвай: “Конкуренция — сада-садахъ галаз алишверишдин ва я маса карда винел пад кьун патал тухудай женг, акъажунар”. Аквазвайвал, конкуренция соревнование туш,  бягьс, женг, къакъудун я.

И кар чаз алай девирда арадал атай гзаф гьадисайри субутна. СССР кIус-кIус­на, советрин халкьарин сад тир чIехи хи­зандин мал-девлет гьарда вичихъ ялна, тарашна. Халкь кашал атана. ЧкIай СССР-дин халкьарин арада къалар, дявеяр башламиш хьана…

Ингье гила РФ-дин Президент, депутатар хкядай чIавузни сесер гудай вахтунда жезвай гьерекатрин патахъай рахайтIа, хайи стхаяр сад-садаз, рухваяр диде-бубайриз акси экъечIзава. Вучиз лагьайтIа, сада са партиядин, муькуьда муькуь партиядин тереф хуьзва. Ида ам, ада вири русвагьзава. Мандатар кIанз, майданда гьахьзавайбурни тажуб жедай ксар я.

Чаз, Афгъанистандай хтайбуруз, виридаз са Союз авайди тир: вири санал кIватI жезвай, виридан фикирарни сад тир. Афгъандин дявейрин иштиракчияр, институтриз, школайриз физ, собранийрал, митинграл рахаз, акьалтзавай несилдиз ватанпересвилин тербия гузвайбур тир. Алай вахтунда Союздин са тIвар ама. “Афгъанрин” Союз кьуд патал пай хьанва. Афгъанистанда санал душманрихъ галаз дяве чIугурбур исятда чеб-чпихъ галаз “дяведа” ава. Абурун арада вучтин “конкуренция” аватIа, заз гьеле жаваб жагъанвач.

Арифдар СтIал Сулеймана ихьтин гьалар акурла лагьанай жеди:

 

Фагьумна за — гьарда вичал

ТIвар эцигна, хан ийида.

Акьуллудаз тагуз мажал,

Кьилди са дуван ийида.

Бейхабар яз вич-вичикай,

Гъер кIвахьна физ гьакI сивикай,

Гьар ахмакьда са чIарчIикай

Лап яцIу чукьван ийида…

 

Ибур гьа къе жезвай крариз ганвай къиметар хьиз я заз.

Уьлкведин президент жез кIанзавай кандидатрин арада хьайи къалма­къал­ризни чун килигна. Жуваз регъуь жезвай… Сада-сад русвагьиз, гьарда вичин, я туш вичин партиядин тариф ийизвайбурукай пака президент хьайитIа, гьукуматдин, халкьдин гьал гьикI жеда­тIа? Бес ибур “конкуренцияда” авай, яни бягьс чIугвазвай  партийрин кьилевайбур тушни? Аллагьдиз шу­кур, халкьди и сеферда ихтибар чпиз хъсандиз чидай, уьтквем касдиз авуна! В.В.Путинан тIварцIи дуьнья вичел желбнава. Ада чи халкь, Ва­тан агудзава!..

Са хизанда хьиз яшамиш хьайибурун агьвал гьикI виниз хкаж жедатIа чирун патал яргъаз фин лазим туш. Инсан­рин арада чешне жагъун тавуртIа, тIеби­атдал вил вегьейтIани жеда. Цекверин кIунтI дуьшуьш тахьай, чIижерин куьнуь такур кас бажагьат ава. Гьакьван гъвечIи гьашаратар яз, са хизанда хьиз, цеквери, чIижери санал чIугвазвай зегьметдин нетижайриз фикир гун бес я. Абур садахъ галазни бягьсина авач. Кьил чи­ле туна, чпин везифаяр тамамарзава. Гьавиляй цекверин кIунтIарни чIехи я, чIижерин куьнуьйрани вирт ава…

Вичин зегьметдал машгъул касдиз политикадиз гьахьдай мажал авайди туш. Вичин хизан хуьн патал чIугвазвай зегьметдин гьакъи вахт-вахтунда ага­кьун­, яшайишдин шартIар хъсан хьун я кIанзавайди. И крар анжах къуьнерал камаллу кьил алай чIехиди авай, ислягь хизанда вилик фида. Къе чи государстводин кьилиз атанвайди гьахьтин ксарикай сад, халкьдин игьтияжар, Ватандин тарих ва гележег хъсандиз чизвай регьбер я. Ада чун агалкьунарни жедайдахъ инанмишарзава. Иншаллагь!

Сардар Абил