Дагъларин уьлкведин тарихда чпин тIварар къизилдин гьарфаралди кхьенвай алимар гзаф ава. Абурун арада  Букар  Бекирович  Талибован  тIварцIини лайихлу чка кьазва. Машгьур алим сагъ яз амайтIа, и йикъара адан уьмуьрдин 90 йис тамам жедай. Рагь­метлу Букар Бекировичан экуь къамат ри­кIел хкунин мураддалди гъилевай йисан 30-мартдиз Россиядин илимрин академиядин Дагъустандин илимдин центрадин ЦIа­даса Гьамзатан тIварунихъ галай чIалан, литературадин ва искусстводин Институтда алимдин багърийрин ва ам чидай ксарин иштираквал аваз, мярекат кьиле тухуда.

2003-йисан 13-октябрдиз Дагъларин уьлкведин машгьур алим, РАН-дин Дагъустандин илимдин центрадин ЦIадаса Гьамзатан тIварунихъ галай чIалан, литературадин ва искусстводин Институтдин илимдин чIехи къуллугъчи, филологиядин илимрин доктор, профессор, РД-дин илимрин лайихлу деятель Букар Бекирович Талибов чи арадай акъатна. Ам вичин вахтунда Абхазия Респуб­ликадин илимрин академиядин гьуьрметлу академиквиле хкянай. Ам гьакI “Зегьметдин ветеран” медалдиз, ДАССР-дин Верховный советдин Президиумдин ва СССР-дин илимрин Академиядин гьуьрметдин грамотайриз лайихлу хьана.

Б.Б.Талибов 1928-йисан 12-февралдиз Ба­ку шегьерда ахцегьви фяледин хизанда дидедиз хьана. Буба Бекир Кьасумхуьрел кIва­­ла­хиз хтайла, Б.Талибов ина мектебдиз фена. Ах­­па Дербентдин педучилище акьал­тIарна, Ленинграддин университетдин шаркь патан фа­культетдик экечIна. Ина ада дуьньядиз маш­гьур алимар-академикар тир И.Ю.­ Крачковскийдин, В.М.Жирмунскийдин, В.В.Стру­ве­­дин, И.А.Орбелидин, кавказоведар тир В.И. Абаеван, К.Д.Дондуадин ва масабурун гуьз­чивилик кваз дерин чирвилер къачуна. Ленинграддин госуниверситет агалкьунралди акьал­­тIарай Б.Талибов СССР-дин АН-дин языкознанидин Институтдин аспирантурадиз гьахьна. Ина ам чIалан зурба алим Е.А.Бокаре­ван гуьзчивилик жезва. Гьа са вахтунда ада А.В.Луначарскийдин тIвару­нихъ галай театральный искусстводин Институтда лезги сту­­дия­­дин студентриз лезги чIалай тарсарни гуз­вай.

1955-йисуз Б.Б.Талибова “ЦIахур чIалан глагол” темадай диссертация хуьзва, адан тIвар Дагъларин уьлкведин бажарагълу лингвистрин жергеда гьатзава. Нетижада 1958-йисуз СССР-дин АН-дин Дагъустандин филиалдин руководстводин тIалабуналди ам Дагъустандиз хтана ва республикадин илимдин и центрада ада вичин уьмуьрдин эхиримжи йикъаралди сифте илимдин къуллугъчивиле, гуьгъуьнлай илимдин чIехи къуллугъчивиле гьакъисагъвилелди кIва­лахна. Вичин пешекарвилел гьалтайла, ам лап виниз тир дережадин чирвилер авай алим­рикай сад хьана. Илимдин жуьреба- жуьре кIвалахра ада Дагъларин уьлкведин языкознанидиз талукь тир лап муракаб месэлаяр къарагъарна ва абур гьялни авуна.

Б.Талибован илимдин ахтармишунра Дагъустандин чIаларин тарихдин фонетикадин месэлайри важиблу чка  кьазва. Ада яргъал йисарин ахтармишунрин бинедаллаз лезги чIалан хизандик акатзавай чIаларин гекъигунин фонетикадай кхьенвай илимдин кIвалахди чи йикъарани вичин метлеб квадарнавач. А кIвалахдикай лингвистри неинки чи, гьакI маса уьлквейрани менфят къачузва. Илимдин и важиблу кIвалахдиз ада вичин уьмуьрдин саки 20 йис серфнай. Гележегда лагьайтIа, СССР-дин АН-дин языкознанидин Институтдин диссертацияр хуьдай илимдин махсус советдал 1980-йисуз Б.Б. ­Та­либова “Лезги чIалан хизандик акатзавай чIаларин гекъигунин фонетика” темадай агалкьунралди докторвилин диссертация хвена.­

Б.Б.Талибова чпихъ кхьинар авачир халкьарин чIалар илимдин рекьелди ахтармишунин кардиз вичин руьгьдин ва бедендин къува­тар гзаф серфна. И жигьетдай чавай лезги чIа­лан хизандик акатзавай будух, удин, хина­лугъ­, рутул, цIахур, агъул чIалар къалу­риз же­да. И чIа­лар ахтармишунал машгъул хьайи алимди­ илимдин 150-дав агакьна макъалаяр кхьена.

Уьмуьрдин эхиримжи йисара чи баркаллу алимди чапдай акъудун патал “Будух чIал” тIвар алай монография кхьена куьтягьнавай. Илимдин и зурба кIвалах Б.Б.Талибова вичиз икьван чIавалди кхьинар авачир, шагьдагъдин чIаларин группадик акатзавай будух чIа­лаз талукьарнавай. Инал сифте нубатда къейд авун чарасуз тирди а кар я хьи, илимдин и зурба кIвалах кьиле тухун патал алим гзаф йисара Азербайжан Республикадин Къуба райондин Будух хуьре экспедицийра хьана. Гьайиф чIугвадай кар ам я хьи, “Будух чIал” монография Москвада “Илим” издательствода анжах 2007-йисан эхирдиз чапдай акъатна. Автордиз адан гзаф йисарин гьакъисагъвилин зегьметдин бегьер тир илимдин кIвалах вичел чан аламаз акунач. Захъ галаз хьайи гзаф кьадар гуьруьшра Букар Бекировича инал тIвар кьунвай илимдин кIвалах чапдай акъатуникай ихтилат ийидай. Монография чапдай акъудунин карда алимдиз еке куьмек РАН-дин языкознанидин Институтдин директордин заместитель, Кавказдин чIаларин отделдин заведующий М.Е.Алексеева гана. Ам гьакI монографиядин жавабдар редакторни тир.

Б.Б.Талибова лексикологиядин ва лексикографиядин хилерани бегьерлудаказ кIва­лахайди я. Дагестановеденида сифте яз 1966-йисуз  “Лезги чIаланни урус чIалан словарь” чап­дай акъудна. И словардал кIвалах сифте М.М.Гьажиева башламишнай, ахпа ам Б.Б. ­Тали­бова кьилиз акъуднай. Алай вахтунда и сло­­вардихъ авай игьтияж мадни артух хьанва­.

Эхиримжи йисара Букар Бекирович “Урус чIаланни лезги чIалан” чIехи словардин­ авторрикай сад тир. Ада и словарда эхиримжи гьарфарилай Р, С, Т, У, Ф, Х, Ц, Ч, Ш, Щ, Э, Ю, Я къвезвай гафарин манаяр туь­кIуьр­нава. И жергедай яз, ада У.А. Мейлановадихъ галаз санал туькIуьрнавай “Лезги чIалан толковый словарни” къалуриз жеда. Букар Беки­рович чIалан, литературадин ва искусстводин рекьяй алимри акъуднавай “Современный лезгинский язык” монография­дин соавторни я. Гекъигунинни тарихдин лексикадай тамамарай илимдин кIвалахдин са шумуд разделни Букар Бекировича кхьейди я.

Б.Б.Талибова илимдин гегьенш программадай дурумлудаказ зегьмет чIугурди я. Ви­чин пешекарвилел гьалтайла ам лап виниз­ тир­ дережадин чирвилер авай алимрикай сад яз хьана.

Букар Бекировича хайи мектебар патал учеб­никар теснифуникни вичин лайихлу пай ку­­тунай. Ада У.А.Мейлановадихъ, С.Г.Мирзе­керимовахъ, Н.Г.Мисрихановахъ галаз санал лезги мектебрин 5-классдин аялар патал туь­-кIуьр­навай “Лезги чIал. I пай” учебник къалуриз жеда.

Алим илимдин хейлин кIвалахрин ре­дакторни хьана. И жигьетдай чавай Р.И.Гьайдарован “Лезги чIалан ахцегьрин нугъат”, У.А. Мей­лановадин “Будухринни урус чIалан словарь”, П.Т.Мегьамедовадин “Чамалалринни урус чIалан словарь”, Ф.А.Гъаниевадин “Хина­лугъринни урус чIалан словарь”, И.И.Эфенди­еван “Лезги чIала иранизмаяр” къалуриз жеда.

Б.Б.Талибова илимдин кIвалахдихъ галаз санал педагогвилин кIвалахни тамамариз хьана. Адакай 1991-1994-йисара ДГУ-дин фи­ло­логиядин факультетдин умуми языкознанидин кафедрадин профессор, 1993-йисалай вичин уьмуьрдин эхиримжи йикъаралди Дагъустандин педуниверситетдин филологиядин факультетдин умуми ва Дагъустандин языко­знанидин кафедрадин профессор хьана.

Чи ватанэгьлиди илимдин бегьерлу кIва­лах тешкиллувилин кIвалахдихъ галаз санал тухвана. Ам РАН-дин языкознанидин институтда кардик квай диссертацияр хуьдай­ советдин член, Даггосуниверситетда диссертацияр хуьдай советдин председателдин заместитель тир. Ам докторвилин ва кандидатвилин диссертацияр хуьдайла, Москвада, Аб­хазияда, Махачкъалада, Кеферпатан Кавказдин шегьеррани илимдин махсус оппонент язни майдандиз экъечI­най.

Заз жуван уьмуьрда машгьур алимдин илимдин кIвалахриз баянар гун кьисмет хьана. Малум тирвал, абур пешекарвилин акьал­тIай вини дережада аваз, фикир ачухдаказ, гьич са жуьрединни артух гаф-чIал квачиз кхьенвай. Букар Бекирович Кьиблепатан Да­гъустандин ва Кеферпатан Азербайжандин хейлин дагълух районра илимдин сиягьатра хьана. Гзаф хуьрера адахъ галаз жувни хьунал за дамахзава. Ла­гьанва эхир: эгер ваз ин­сан мукьувай чир хьана кIанзаватIа, вун адахъ галаз рекье-хуьле хьун важиблу я. Ада а паталлай касдин гьа­къиндай къай­гъу­дарвал авун уьмуьрда сифте чкадал эциг­дай. Гьина чун хьанатIани, Букар муаллимдин патав гзаф инсанар кIватI жедай. Ам вирибурун рикIерик ашкъи-гьевес кутадай хъсан суьгьбетчини тир. Рекье-хуьле гьич садрани къулайсузвилерикай ам бейкеф же­дачир. Будухдани, Хиналугъдани, ЦIа­хурани, Рутулани — саки виринра ам илимдин ахтармишунар эхирдалди кьиле тухунин кьетIи­ви­лив ацIанваз жедай.

Букар Бекировичахъ галаз зун 1967-йиса­лай мукьувай таниш тир. Белки, гьавиляй зи ме­­цел адакай лап чими келимаярни къвезва жеди.

Зурба алимдихъ гележегда кьилиз акъуд­дай экуь мурадар хейлин авай. Гьайиф хьи, инсафсуз ажалди адаз а эрзиманар кьилиз акъуддай мажал ганач. Гьавиляй за къе рикIин сидкьидай лугьузва: ви винел Аллагьдин рагьмет алаз хьурай, ви эхиратдин кIвал къени хьурай, вун гьич садрани женнетдин ахварай ават тавурай, Букар муаллим!

Фаида Гъаниева