Гун-къачунин сиясат уьлкведа кьилинди яз гьисабиз эгечIай девирда, ингилис чIалай элкъуьрна, урус чIалалди Америкадин тIвар-ван авай карчи Дейл Карнегидин ктабар акъатиз башламишна. Ана кIелзавайбуруз таганвай жуьре меслятар авач. Сифте кIелайла, зун агъадихъ галай фикирдал атана: жуван вилик эцигай мураддихъ агакьун паталди гьи жуьредин хьайитIани такьатрикай хийир къачу! Инсандин ахлакьдихъ галаз кьадай, такьадай са куьнилайни элкъвемир! Жуван кар туькIуьрун патал табни ая, фитнеярни кардик кутур, цIалцIам гафарни рахух, дилаварвални къалура, цIалай-вацIалайни элячIа, тумарни къекъуьра…
Макьсад сад я: жуваз къулай шартIар яратмиша…
Вил вегьена килигайла, гьа винидихъ къалурнавайвал ийиз алакьзавай ксар яшайишдин ягълудани фад гьатзава. Абур акваз, чи гзаф чиг жегьилри чебни гьа рекьера твазва, инсанвилин ерийривайни яргъа жезва.
“ЛГ”-дин литературадин отделдин редактор, бажарагълу шаир ва публицист М.Жалилован “Веревирдер” ктаб кIелайла, чи обществода агъавалзавай ахьтин шартIарин нетижаяр гьар камунал алайди ачухдиз аквазва. Девирдин чинилай хъурхъ алудзава…
“Чиркин” фу незвайбурун кьадар виле акьадайвал артух хьанва…
“Чиркин” фу. И гафар кхьена, за гьасятда, мусурманри лугьудайвал, “астафируллагь”, “туб-астафируллагь” гафар тикрарна. Рагьметлу дидеди лугьудай: “Чан бала, ризкьи — фу чиркин жедай затI туш. Ам, бирдан гъиляй аватна, рукварал фейитIани, хкаж хъувуна, уф гана, гъилелди михьи хъувурла, кьацIана амукьдайди туш. Кар алайди, незвай фу инсанди гьикI къазанмишнавайди ятIа, гьам я”.
…Захъ са дуст авай. Ам кьилел диде-буба алаз кIвачел акьалтайди я. Вахтунда эвленмишна, хизанни кутуна, рухваяр рушарни хьана. Эхиримжи йисаралди, чалай са куьналди тафаватлу тушиз итимвилелди вичиз кьисметдай акъатай са кап фу тIуьр кас я.
Сифте таниш хьайила, вичин разивални аваз, зун амни галаз чи кIвализ хтанай. Са кьвед-пуд йикъалай ам зал мад сеферда дуьшуьш хьана. Гилани чун кьведни санал чиниз хтана. Дидедини зи юлдашди мугьман чин ачух яз, ширин мецелди диндирмишна. Авай гьазур-гьалал тIуьна, чун суфрадивай къекъечIна.
Захъ галаз дуствилин алакъаяр туькIуьрун рикIе авай юлдашди зи дидедиз лагьана: “Ваз аквазвани, хала, шумудра зун ви хцихъ галаз куь кIвализ хтанва. Эгер гила ви хва зи кIвализ илиф тавуртIа, чи араяр дуьз жедач. Дустарин кIвалериз рехъ кьве патайни хьана кIанзавайди я…”
И гафар чна кутIунай икьрар хьиз кьабулна, уьмуьрда кьилиз тухунив эгечIна. Чи дуланажагъдин шартIар саки гьа сад хьтинбур тир, ина хилаф авач. Нубатдин сеферда чун адан кIвализ жуван къарини галаз фенвай. Мугьманар къунагъдин кIвале кьабулна, чеб (итимни паб) “совещанидиз” цIун кIвализ фена.
И сеферда чаз абурун кIвале еке дегишвилер хьанваз акуна. Аваданлух чаз таниш саягъда амачир. Шейэри чи вил тухузвай. За жув ацукьнавай багьа къиметдин тумаж акьалжнавай диван, кайваниди цлав эцигнавай хвехуьн кIарасдикай гзаф гуьрчегдиз раснавай шкаф къалурзавай… Чун вилин ишарайралди рахазвай…
Фу-затI тIуьна, чаярни хъвана, ихтилатризни эхир атана. Сагърай лагьана, чун хъфиз рекье гьатна. КIвалив ахгакьайла, зи юлдашди, дустунин кIвале хьанвай агьваллувилин лишанриз килиг тавуна, вичиз иесийрин чинрай шадвилин са лишанни акунач лагьана. Абур са куьн ятIани таъсирдик квайди кьатIанвай.
Са няниз мад сеферда зи дуст, гила пабни галаз, атана акъатна. Къецел марф акаднавай, амма мугьманар кьеженвачир. Дустунин папа дамах квай сесиналди чеб хцин “Мерседесда” аваз атайдакай хабар гана.
Хутахизни ам къведайди лагьана.
Ихтилатар, чаяр хъунар давам хьана. Дустуни и няниз заз вичин рикI ачухна: “Валлагь, дуст, вакай чиндай затI авач. Хцикай чи рикI динж туш. Ам гьалалдин рекьелай алатнава. Чи бахтунин муг чикIизвай хьиз аквазва заз. Хциз чун яшамиш жезвай къайда бегенмиш амач. Гьатта заз XIX асирдин агьалини лугьузва. Дустарни гьа вич хьтинбур я…”
Кесибдин йикъан кьарай, йифен ахвар атIанвай кьван. Папазни гафарикай бегьем гьяз къвезвачир.
Са арадилай абурун гуьгъуьниз хвани атана.
— Хала, алатай сеферда атайла, заз куь чай, чуьхвердин мураба галаз, гзаф бегенмиш хьанай, — лагьана, столдин пипIел тартуникай хкудна, — тапанчини эцигна, вичиз чай кIанзавайди малумарна.
Жегьил инсанвилин кIалубда амачир. Ам кьам къекъуьр тежезвай вакIаз ухшамиш хьана, галтIамдикай азад хьанвай балкIан хьиз авай…
Гадади чай хъвадалди дидени буба гьазур хьана хъфиз…
Зи кайваниди тапанчи эцигай столдин пIипIни, гада ацукьай куьсрини кьежей пекиналди михьи хъувуна…
Гуьгъуьнлай малум хьайивал, зи дустунин гададихъ вичин десте авай, адан асул пешени ягъун, гатун, къакъудун, гуж гъалибун… яз хьана. Вични федеральный трассада, масанрани.
ИкI тухузвай уьмуьрдинни незвай фан эхир гьихьтинди жедатIа, виридаз малум я. Лугьунар гзаф хьана, амма гадади япалай авунач. Бубадивай ихьтин гьалдиз таб гуз хъхьанач. Давление хкаж хьана, кьилин мефтIедиз иви яна, месел алкIана. Са кьуд-вад йикъалай кесиб вичин эбеди дуьньядиз хъфена.
Чи халкьдихъ мисал ава: вуч цайитIа, гьам экъечIда. Хва вичин дустарни галаз ракьара гьатна…
Эгер зи рагьметлу дидедал чан аламайтIа, за адаз лугьудай: “Диде чан, хупI бахтлу инсан тушни вун. Ваз уьмуьрда “чиркин” фу тIуьн ваъ, ахьтин фу незвай угърашар акун кьисмет хьанач. Гьа икI незвайди чиркин фу тушни?”
Фу “чиркинарзавай” несилриз на ибрет це, чIехи Аллагь! Къанун-къайда хуьзвайбурузни гьа насигьат гузва…
Азедин Эсетов
