И  веревирдер кхьиниз зун и мукьвара “Российская газета”-дай кIелай са макъалади мажбурна.  “Попал под напряжение” (“Гужуник акатна”) кьил ганвай а материалда  (автор — Марина Гусенко) къейднавайвал, чи уьл­кведа  жуьреба-жуьре хилера кIвалахзавай инсанрин 70 процент гьа кIва­лахдин вахтунда гужуник акатзава.  Белки, гужа гьатзава, гужа твазва лагьайтIа, мадни дуьз жеда.

Зи рикIел “гуж гъалибун” гафарни къвезва. Жува хкянавай пешедай кIвалахди инсандал гуж гъалибун?.. Идан нетижа яз, инсандин кьил тIа хьун?.. Нервийрин гьал къайдадикай хкатун?.. КIвалахиз хкIан тахьун?.. Идарадин чIехиданни адан работникдин арада чуьруьк гьатун?.. КIвалахдин неинки кьадар, ерини квахьун?.. Куьрелди, кIвалахиз кIанзавай касдивай кIвалахиз тахьун?..

Ибур вучиз ва гьикI жезвай крар ятIа? Инсандин сагъламвал вичи ийизвай кIва­лахдал тартибдикай хкатуниз герек я? Ада хийир низ гузва?..

Зи рикIел “рикI кана кIвалахун”, “рикI алаз кIвалахун”, “кардихъ рикI кун”, “чан эцигна кIвалахун” хьтин гафарни къвезва. КIва­лахдин нетижаяр виле акьадай хъсанбур хьун патал “гъилер къакъажна”, рикIин сидкьидай зегьмет чIугун герек тирди, белки, садани инкардач.

Коммунизмдин идеологиядин вахтунда “Стахановчийрин гьерекат”, “Коммунизмдин зегьметдин акъажунар”, “Гъиляй-гъилиз къведай пайдахар патал” акъажунар, маса серенжемар кьиле тухун уьмуьрдин къайда тир. Гила вуч хьана?..

Зегьметдин гьакъиндай законра, гьа виликрай хьиз, гилани кIвалахдин вахт — 8 сят къалурнава. Залан, четин шартIар авай чкайра а вахт генани тIимилди я…

Чаз чидайвал кIвалахзавай инсан галатдай адет я. Ам­ма чун рахазвай макъалада ихьтин инсан би­зар хьуникай рахун физва.

Куь бизарзава? Здравоохраненидин виридуьньядин тешкилатди (ВОЗ-ди) ихьтин гьал кIвалахзавай вири пешекаррин кьетIен азар тирди ва адан гьакъиндай государстводин дережада къайгъу чIугун лазим тирдини къалурнава лугьуз, кхьенва чун рахазвай ма­къалада.

Чи аямдин вагьши базардин шартIара кIвалахзавай инсанриз сагъламвал хуьн, яни бизар тахьун патални гьикI куьмек гузва? Авани чахъ гьа шартIар? КIвалах гузвай касди кIвалахзавайдан гьакъиндай гьахьтин къайгъу чIугвазватIа? ХуьзватIа инсанар чпи хкянавай, куьрелди, кьил хуьн патал ийизвай кIвалахдал бизар тахьуникай?..

Завай виринра гьикI ятIа лугьуз жедач. Амма жуваз чидай хейлин чкайра, гьатта гьа- жуван идарадани кIвалахзавайдан гьал, шартIар, идан гьисабдай, сагъламвални хуьн патал  харжияр ийизвайди аквазвач. Эгер гатун цIай аватзавай вахтунда кабинетда, да­кIар, ракIарни ачухна, чимивал 30 гра­дусдилай алатзаватIа, датIана вун гарун гирведални алатIа, хъуьтIуьз чимивал 16-18 градусдилай хкаж жезвачтIа (са чкани жуфт ту­шиз, чим гудай батареярни къуь­­руь­гъуьм яз) ина инсан сагъдиз амукьун мум­кин ятIа?.. Зун датIана ачух чкадал кIва­­­лахзавай (хъуь­тIуьз­ни, гатузни) алверчийрикайни, эцигунардайбурукайни, хаталу шартIара кIвалахза­вай­­бурукайни, хсусиятчийри чпиз кIанивал кIва-лахдин ва ял ядай вахтар тайинарзавайбурукайни (абурни чахъ гьисаб тежер кьван хьанва) рахазвач. Ам генани четин месэла я. Гьар са сагьиб вичин хушуниз кIанивал тапшуругъар гудайди хьанва.

Инсан начагъ тахьурай, гьа юкъуз ам чукурзава. Адахъ галаз  ам хуьн патал кутIунза­вай са икьрарни авач. Хсусиятчиди вич  патал вири мумкинвилер кардик кутазва. КIва­лахзавайди… Ам ерли инсандай гьисаб тийиз­вай дуьшуьшар гьикьван я?!

Гьукуматдин идарайрани, тухум-тара санал кIватIна, кIвалахзавай са касдин кьилиз мажиб къачузвай 4-5 кас — “чIехидан багърияр” хьуни нин рикI секинарда? Нин нервияр сагъ амукьда? Гаф лагьайтIа, гьа юкъуз ви гел анай квадарда… Законарни гьа “къуватлубурун” патаз акъатзава…

Чи халкьдихъ кIвалахзавай инсандин гьакъиндай хейлин хъсан мисалар ава. “Цан  цазвайдаз — цуру нек, тIумбулбегаз -фири нек”, “Физвай чархара лашар тун”, “Вилик фейитIа — пел ягъун, кьулухъ акъва­зайтIа — да­банар гатун”, “Цан цазвайдахъ къиб гваз калтугун”, “Раб кутуна, риб хкудун” мад ва мад мисалри кIвалахзавай инсан бизар хьунин, адан сагъламвал, беден, рикI, кьил тартибдикай хкатун квехъ галаз алакъалу жез­ватIа, хъсандиз ла­гьанва.

Вири “азаррин” (абур “социальный” азарар яз кьабулнава) бинеда социальный (яшайишдин) гьахъсузвал ава. “Тацай никIяй гвен гуьн”, “Сад кутуна, кьвед хкудун”, “Жуван перем жуваз мукьва авун”, “Гъили-гъил чуьхуьн” хьтин крари, са шакни алачиз, инсан вич-вичелай къапарай акъудда. Сабур, ахвар, кьарай квахьай касдивай вич алай чкадал менфятлувилелди кIвалахиз хъжедани?..

Алай вахтунда чи мектебра, вузра, медицинадинни культурадин, маса идарайра юкьван ва кIанин къуллугърал алай ксаринни абурун руководителрин мажибрин арада тунвай тафаватриз адетдин инсанар гьикI килигда? Пар за ялзава, мажиб — тIумбул­бегаз?..

Хъсан кIвалахдай инсанар (работникар) ашкъиламиш гьикI ийизва? Амани чахъ гьа шартIар? Сагъламвал мягькемариз, нервияр, кьил рикI сагъариз, путевка къачуна, гьи фяледилайни лежбердилай, муаллимдилайни духтурдилай, журналистдилайни ктабрин редактордилай алакьзама?

Гьатта гьуьрметдин тIварар, лайихлу наградаяр гудайлани, фялени лежбер, муаллимни культработник, чубанни нехирбан гьикI хьана рикIел къвезва…

КIвалахдин  вахт  8  сят  яз,  адал  амал­­замай­ чкаяр аматIа?.. Гьатта ял ягъиз отпускдиз физ тежезвайбур гьикьван хьанва? Ибурухъ ракьун нервияр, къванерин сагъвал ава жал? Кьил хуьз тежезвайла, кIвалах мад гьат те­хъиз­ кичIелани парабуруз, ял ягъиз физ кIан­завач… И кар гьар са чкадал, вири тешкилатра аквазва ихьтин шартIара сагъламвал?..

Аквар гьаларай, общество вич санлай сагъсуз я. Начагъ беденда сагълам руьгь, рикI, ниятар, ашкъи гьикI хьурай?.. Чна винидихъ тIвар кьунвай макъаладин авторди къейд­нава: инсанар кIвалахал бизар хьунин асул себебар абурун зегьметдиз ки­лигай ­ма­жибар тагунихъ, гьар садахъ чпин ала­кьунар кардик кутадай мумкинвилер та­хьунихъ галаз алакъалу я. Дугъриданни, чекмечиди тIу­нутIар чраз, ашпазди чекмеяр цваз хьайи­­тIа, крар гьикьван виликди фидатIа? Сагъламвал гьи дережада амукь­датIа?..

Гьелелиг чун гьа инал лагьанвай хьтин шартIара ама. Нин гъиле вуч гьатайтIа, гьам ахъай тийиз, жезмай кьван мадни маса терефар пацук кутаз алахъзава. Чи уьмуьрдин къайда гьихьтинди хьанватIа чи са бязи туьквенрини базарри ачухдиз къалурзава. Са туьквенда, са гъвечIи майдандал алачир затI аквадач. Недай суьрсетрилай га­тIунна, цлаз ядай михерилай хкечIна… Сад  тефейтIа, сад ише фида, санай са кепек же­да… ГьакI фикирзавайди я ял ягъуникай кьил къакъудзавай работникрини… Сагъвал?.. Адакай фикир мажал авайбуру авурай!..

Мердали Жалилов