Дагъустандин халкьдин шаир, республикадин ктабрин издательстводин редактор

Арбен Къардашахъ галаз милли литературада авай гьаларикай суьгьбет

ЭгечIун…

– Советрин девирда лезги авторрин­ ктабар Москвада ва Махачкъалада, Даггизда ва Дагучпедгизда, акъатзавай. Бакудани­ сад-вад ктабдиз дуьнья акунай. Гила абур уьлкведин маса шегьеррани, гьатта­ уьлкведилай къерехрани акъатзава. Месела, са лезги кьегьалди­ США-дин са штат­да университетда урус чIаланни литературадин тарсар гузва­, Испаниядани испан чIалал рахазвай маса уьлквейра гьа чIалал шииррин кIва­тIалар акъудзава, абурукай критика хъсандиз рахазва, абуруз премиярни гузва…

—  Ава ахьтин кьегьал, ван хьайиди я ­адакай… Са шумуд йис вилик лезги писателрин ктаб Германияда немс чIалал акъат­на. Адак Абдуселим Исмаилован, Пакизат Фатуллаевадин, Фейзудин Нагъиеван, Седакъет Керимовадин, Фазиль Жаферован, жегьил писатель Вадим Кера­мован, зи гьикаяяр акатна. КIватIал гьазур­на Германиядин са университетдин муаллим дишегьлиди Штефи Хотивари-Юн­гера.  Ктаб  вижеваз  акъуднавай,  жилди­нал еке бапIах алай атлудин шикилни алаз. А университетдин муаллим и рекьяй пешекар я: ада немс чIалал Кавказдин халкьарин литературайрин са кьадар ктабар гьазурна акъуднава: гуржийринни эрменийрин, чеченрин, Да­гъустандай мадни аварринни лакрин.

– Гила ктабар акъуддай еке мумкин­вилер хьанва, и карда гьич са жуьре къа­да­гъаярни амач. ЯтIани, Дагъустандин ктабрин издательстводи вичин метлеб­лу­­вал квадарнавач. Исятдани ам, анжах са Махачкъалада издательствояр (сад-кьвед квачиз, ктабар чапзавай типографияр), белки, са вад виш аватIани, вичин тIварцIизни, акъудзавай печатдин продукциядизни гьуьрмет авай идара яз амукьзава…

— Республикадин ктабрин издательство тешкилнавайди я 1925-йисуз, яни цIи адан виш йис жезва. Ам Россияда виликан гьукуматдин издательствойрикай амай сад я. Амайбур вири чкIана, я хсусиятдиз элкъвенва. Са алава ийин: шаз Москвада «Молодая гвардия» издательстводин 100 йис къейдна, амма гила ам гьукуматдин издательство туш, аламайди куьгьне са тIвар я… Чи издательстводал чан аламукьун, фикир гайила, аламатни, шадни жедай кIвалах я. Виликдай хьиз, къени чна Дагъустандин вири чIаларал ктабар акъудзава. Кьилди къачуртIа, чи чIалал ктабар, Гьажибег Гьажибегова 1927-йисуз Москвада акъудай сад лагьай ктабдилай гъейри, амайбур вири цIуд йисарин къене ина акъатна. Са вахтунда чи издательстводин директор Мемей Эфендиев хьайиди я, Алибег Фатагьова ина редактор яз кIвалахна. Лезгийри Да­гъустандин ктабрин издательстводик чпин пай вижеваз кутунва. Мурадхан Шихвердиева гзаф йисара ина редакторвиле кIвалахна, Жамидинани Расим Гьажиди чпин жегьил вахтара лезги ктабрин корректорвал авуна. Кьасум Бабаева лезги чIалал акъатзавай сиясатдин ктабрин редакторвиле, гуьгъуьнлайни ктабрин еридин редакторвиле (са вахтара гьахьтин къуллугъни авай) кIвалахнай, пенсиядиз экъечIайла, ам ина вичин уьмуьрдин саки эхиримжи йикъа­ралди лезги редакцияда корректор язни хьанай.

СтIал Сулейман, Хуьруьг Тагьир, Расим Гьажи ва масабур

– Алатай йисуз издательствода гьихь­тин лезги ктабар акъатна?

— Чна акъуд хъувуна Расим Гьажидин ктаб. Ана адан советрин девирдин кьве роман гьатна: «Яргъал йисарин мани» ва «Лацу цавун кIаник».

– И кьве роман гьикI хьана хкягъайди тир?

— Рагьметлу писателдин уьмуьрдин­ юлдаш Валентина Петровнади лап и мукьвал­ вахтаралди чи издательствода кIвалах­за­май. Гьадахъ галаз меслятар ийиз, Расим Гьажидин гзаф шейэр, повестарни гьикая­яр, чна икьван чIавалдини акъуд хъувурди я. И кьве эсер акъуд хъувунвайбурукай тушир, абур мана-метлебдал гьалтайлани­, ху­до­жест­венный дережадалдини хъсан за­тIа­рикай я. АтIа девирда сифте яз акъатайла, абур кIелзавайбуруни, критикадани хушдиз кьабулнай, абуру чпикай рахунизни мажбурнай. Романра къарагъарнавай месэ­лаяр гилани куьгьне хьанвач, кIел хъувурла, генани цIийидаказ, хцидаказ аквазва. «Яргъал йисарин мани» Ватандин чIехи дяведин, адалай гуьгъуьниз уьлкве кIвачел ахкьалдарай йисарикай я. Романдин игитрин гьерекатар, пис-хъсан кIвалахар къенин девирдихъ галаз алакъада гьатзавай дуьшуьшар ава. Месела, хайи чилиз вафалу хьунин, ам абад авун патал зегьмет чIугунин месэла. И романдин кьилин игит Нур Аскеров, са бязи маса игитарни гуьгъуьнлай хъфизва «Лацу цавун кIаник» романдизни. Сифте жуван хуьре чIехи хьайи аял яз, Нур Аскеров, агакьайла, кIелиз Москвадиз физва, адакай писатель жезва. Кьвед лагьай ктабда гьатнавай агьвалатар чаз гьадан вилерай аквазва. Ктабра инсандин ахлакьдихъ, халкьдин ацукьун-къарагъунихъ галаз алакъалу са кьадар месэлаяр къарагъарнава. Гьавиляй чаз и романар акъуд хъувун хъсан акунай.

– Чи классикрикай виридалайни гзаф Расим Гьажидин ктабар мад сеферда акъат хъийизва. Им бажагьат дуьшуьшдай жезвай кар я…

— Расим Гьажи гьамиша, вири девирра кIелиз хъжедай писатель я. Зурба бажа­рагъ, садрани куьгьне тежедай. Адан эсеррикай лезги кIелзавайдан рикI садрани ядач.

– И кьве ктаб сифте яз акъатайла хьайиди, вуч рахунар тиртIа, белки, ви рикIел аламатIа?

— «Яргъал йисарин мани» акъатайла, зун гьеле студент тир. Адан гьакъиндай писателрин союздин лезги секциядал еке гьуьжетар хьайидакай заз ванер атанай. А чIаван идеологиядихъ галаз кьан тийизвай чкаяр ава, абур хкуд лугьуз, писателдал гьавалат хьанай. Садбуру Расим Гьажидин пад кьазвай, муькуьбур адаз акси тир. Са кьадар чинар ктабдикай хкудуниз ам мажбурнай. Адахъ вичихъ галаз таниш хьайила, и кар ада вичини хиве кьадай. Лезги секцияда кьиле фейи гьуьжетрикай обкомдани малум хьанай. Гила писатель хьизни машгьур Нариман Самурова а чIавуз обкомда кIвалахзавай. Гьада роман кIелна, писателдин тереф хвена, эхирни роман акъудунин меслятдал атанай. Сифтегьан изданида эсердин лайихлувиликай кхьенвай Нариман Самурован куьруь сифте гафни гьатнай. Расим Гьажи вични гьуьжетдин месэлайра кисна акъваздайбурукай тушир. Жаваб яз, акьулдиз кубут, халисан бажарагъдикай магьрум ксарин рикIел аламукьдай сатирадин образар ада гуьгъуьнлай вичин эсерра теснифнай.

– «Лацу цавун кIаникни» вичин кьетIенвилер авай эсер я…

— Ктаб и саягъда туькIуьр хьанва: са гьи­кая къвезва, ахпа са повесть, мад гьикая — мад повесть. Абур гуя ктабдин кьилин игит писатель Нур Аскерова кхьенвайбур я. Ада, аял чIавалай эгечIна, вичин уьмуьрдикай, чидай ксарикай суьгьбетзава. Эвелдай кьилди-кьилди печатдиз акъатай абур гуьгъуьнлай авторди гьикаяйрикайни повестрикай ибарат романдиз кIватIна. Ктабдик акатнавай гьар са эсерда чпин кьилдин игитарни ава, абур Нур Аскеровалди чеб чпихъ галаз алакъада гьатнава. Гьар са эсерда са гьихьтин ятIани мес­элани къарагъарзава, важиблу са кардикай рахазва. Вири романдиз­ талукь кьилин мес­эла халкьдин уьмуьр, ацу­кьун-къарагъун, накьан-къенин югъ къалурун я.  «Вун вуч я, Ва­тан?..» — суал эцигзава­ писателди. Ктаб кIе­лайла, а суалдиз жавабарни жагъизва.

– Республикадин издательствода акъатай маса ктабрикайни рахан…

— СтIал Сулейманан юбилей гегьеншдиз къейдай йисуз чна лезги ва урус чIаларал адан эсеррин ктаб акъудна. Ам гьакъикъатдани къад лагьай асирда неинки са Дагъустандин, гьакIни вири советрин эдебиятда зурба кас хьайиди цIийи несилризни къалурун патал савкьатдин жуьреда гьазурна­вай, чIехи кIалубдин гуьрчег ктаб я. Ам вах­тунда агакьни авуна, юбилейдин суварин­ йикъара гьасятда маса къачуна куьтягьна. Им тираж гъвечIи хьуникай гьайиф чIугвадай ара я, халкьдиз Сулейманан ктабар къенин юкъуз­ни кIанзава. Чна лезги ва урус чIаларалди Хуьруьг Тагьиран «Хкягъай эсерарни» акъуд хъувуна. Гзаф хъсан ктаб хьанва. И шаирни виридан рикI алай, вичин чIалара халкьдин камал, чим авай чIехи устад я.

Чна акъудна Омар Гьуьсейнован ктаб, шаз рагьметдиз фейи тIвар-ван авай алимдин, философиядин илимрин доктордин. Ам чаз хайи чIалал кхьенвай прозадин ва поэзиядин эсерралдини чида. Вичин юбилейдин йис яз (адан 85 йис жезвай), ада ши­ирар гъанвай, икьван чIавалди печатдиз акъа­тай эсеррикай хкягъайбурни, цIийиз кхьенвайбурни. ЦIийи ктаб «Шиирралди рахазва зун зи халкьдив» адаз акуна­. Гьайиф хьи, вич юбилей жедалди рагьметдиз фена. Омар муаллим, яшариз килиг­ та­вуна, бегьерлудаказ кIвалахзавай кас тир, адаз вичин прозадин ктабни гьазуриз кIан­завай, гьайиф хьи, агакьнач. Хъсан жедай, рагьметлудан ирссагьибри и кIвалах, гъиле­ кьуна, тамамарнайтIа. Омар муаллим жуван халкьдихъ рикI кузвай, адан рекье чан эцигзавай кас тир. Ам къенин йикъан­ тIал алай месэлайрикай датIана рахазвай, ада чи уьмуьрдин фашалвилер, чIурувилер алу­дуниз, тергуниз эвер гузвай.

Дуьнья акуна Нариман Ибрагьимован «Душмандин руш» кIватIалдиз, адак «Санал кIелайбур»  повестни гьикаяяр, публицистикадин эсерар акатнава. Уьлкве чкIай 90-йисарин вакъиайриз талукь эсерар я, публицистикада ада чи къенин йикъан уьмуьрдин хци месэлаяр къарагъарзава.

Азиз Мирзебегован «Хкягъай чIалар» кIва­тIалдик адан шиирарни поэмаяр, гьабурукай яз эхиримжи йисарин гьеле печатдиз акъат тавунвайбур акатна. Зи фикир, лугьун хьи, Лезги Няметакай куьтягь тавунвай поэмадин кьилери иллаки желбна. Ктаб философиядин, ватандашвилин, муьгьуьббатдин­, пейзаждин лирикадин разделриз пайнава. Азиз Мирзебегов вич устад шаир, таржумачини я, чи халкьдиз фадлай чизвай, адан ктабни кIелзавайбуруз вижевай савкьат хьана. Шаирдин 65 йис тамам хьуниз талукьарна акъуднавай и ктабдиз за куьруь сифте гафни кхьенва.

– Гьа икI, вири ругуд ктаб. Классикарни алай девирдин авторар, гьар сад вичин жуьреда бажарагълу…

— Завай икI лугьуз жеда: лезги авторриз Дагъустандин ктабрин издательствода сад­рани дарвал хьайиди туш, алаз хьиз гузвайди я. Мадни: авторрин ктабар урус чIа­лал­ни акъатзава эхир. Алатай йисуз урус чIа­лал­ Гьаким Къурбанан Кьуьчхуьр Саидакай­ «Гьай тахьай гьарай» романдиз дуьнья­ аку­на­. (Кьве йис вилик урус чIалал адан «Къи­линж-Къемер» романни акъатнай)­. Урус чIа­лал шаз Абдуселим Исмаилован «Зи лацу балкIан» ктабни акъатна, адак чIе­хи яшдин аялар патал повестарни гьикаяяр, шиирар акатнава.

РикI куь тIарзава?

– Лезги чIалал акъудзавай ктабрин ви­ликамаз тайинарнавай план авани, та­хьайтIа, ам авторрилай агакьай рукописриз килигна арадал къвезвани?

— Алатай йисуз лезги чIалал 70 печатдин листинин ктабар акъудна. Ихьтин къайда ава: чна, редакторри, милли чIаларал са йисуз 65 печатдин листинилай тIимил тушиз литература гьазурна печатдиз гана­ кIанзава. Республикадин издательстводи милли ва урус чIаларал гьар йисуз, гьич та­хьайтIа, 70-дав агакьна ктабар акъудзава. Дагъустандин халкьарин кьилин чIалар ругуд ава. Алава яз, шаз цIахур чIалал шаир­ Фаррух Мусадин ктаб, рутул чIалал шииррин кIватIал, но­гъай, азербайжан чIа­ла­рални ктабар акъат­на. Лезги чIалал акъат­дай ктабрин план гьикI арадал къвезва? Сифте нубатда килигзава классикрикай нин юбилей агакьзаватIа, гьадан эсерар акъуд хъийидайвал. Ахпа веревирд ийизва къенин юкъуз яратмишзавай авторрилай агакьнавай рукописар: гьихьтинбур ава, акъудиз жедайбур яни-тушни. Гьа икI арадал къвезва йисан план.

Ихьтин месэла ава. Са бязи дуьшуьшра классикдин юбилей агакьзава, адан ктаб гьазурдай кас жезвач. Яни ктаб акъатун патал адан гуьгъуьна иеси хьана кIанзава. Автордин ихтиярар авайди я. Заз, къачуна, са нин ятIани ктаб акъуддай ихтияр авач. Автор вич амачиз, адан автордин ихтияррин вахт алатнавачтIа (яни ам кьейидалай кьулухъ 70 йис фенвачтIа), акъат хъийизвай ктаб­­дин иеси жезвайди я автордин хцикай, рушакай, хтулдикай. Эминанни Сулейманан эсерар са масадавайни акъудиз хъжеда, вахт алат тавунвайбурун иесивал чпин иесийри авун герек я. Ихьтин вахтара за лугьузва: я стха, ви буба бажарагълу писатель тир, адан юбилей агакьзава, ша чна адан ктаб гьазурин. Жаваб яз, заз гагь-гагь вуч ван къвезва: «Заз адакай вуч хийир ава?» За гъавурда твазва: чIехи пул ваз къведач, бубадин ктабдин тираж вуна вахчуда. «Пул текъведайла, за ктабдикай вучзава?» Ихьтин са дуьшуьшдикайни, тIварар кьун таву­на­­, лугьун. Вич алим я, буба алимни тир, машгьур писателни, адан эсерар за школада амаз кIелнай. Виш йис жезва ви бубадин лагьана за, ктаб акъудна кIанзава, гьазурна­, гъваш. Вичивай жедайди туш лагьана. Масадав гьазуриз тур. Адаз кепекар гана кIан­завайди яни? КIанзавай, анжах, дугъриданни, кепекар, а чIавуз компьютердал текст кIва­тIунин къимет ужуз тир. Ахьтин кIва­лах­диз вичихъ пулар авайди туш лагьана, эсерар лезги аялри школада кIелзавай писателдин ктаб акъат тавуна амукьна. Ибур пара рикI тIардай ихтилатар я.

Ихьтин агьвалатдикайни завай талгьана жедач. Алибег Фатагьован 90 йис агакьдайла, чна Зибиюлагь Бирембеговавай, адан яратмишунар дериндай ахтармишай алимдивай, чи рикI алай и классикдин эсеррин ктаб гьазурун тIалабнай. Фатагьован вири ирс кIватIнавай касди, рагьмет хьурай вичиз, машинкадал эляна, гьазурнавай чIехи ктабдин рукопись хьанвай. А чIавуз компьютерар анжах акъатнавай, чна тIалабна электронный версия авуна хкун. Агакьнач, тIа хьана, ам рагьметдиз фена. Адан мукьвабурукай садаз лагьайла, ктаб хутахна, мад хканачир. Гила а рукописдин кьисмет гьикI хьанатIа заз чидач. За гзафбуруз лагьана адакай, адан патахъай рахада, чирда лугьудай ксарни хьана, ятIани рукопись жагъун хъувунач. Бирембегова тамамарнавай кIвалах зурбади тир: Фатагьован вири ирс кIватIна, къайдадиз гъанвай ада, неинки са гьикаяярни поэзиядин эсерар, публицистикани, ана тарихдиз талукь гзаф шейэр авай, чаз гьа девир къалурзавай. Къени за а рукописдин гьайиф чIугвазма.

– Халкьдин ахлакьдин, меденивилин даяхар тир чIехи бубайрин веледар вири а кьадар куьлуь ва усал, я рикI, я акьул авачирбур жеч. Шадардай мисаларни гъваш эхир.

— За Валентина Петровнадин тIвар кьунай, вичин рагьметлу уьмуьрдин юлдашдин­ ирс хуьзвай, адан аявал ийизвай, ктабар акъуд­ хъийиз куьмекзавай. Гьадан алахъунарни себеб яз, Расим Гьажидин саки вири эсерар акъуд хъувунва, абурукай яз — урус чIа­лаз элкъуьрнавай эсеррин «Дети Саму­ра»­­ ктабни. А дишегьлиди и кIвалах анжах са пул патал ийизвач, адахъ гьа фикир ава, рагьметлудан ктабар акъат хъувун герек тирдан.

Кьвед лагьай гьахьтин кас Къияс Межидован хва Марат Межидов я. Са цIуд йис инлай вилик ада вичин бубадин эсеррин кьве жуз урус чIалалди акъуд хъувунай, ахпа Къияс Межидован шиирарни кIватIал патал, компьютердал кIватIна, гъанай. За абурукай 2014-йисуз «Муьгьуьббатдин къеле» тIвар алай ктаб туькIуьрнай, гьамни чи издательствода акъатнай. КIандай, чпин багърийрин ирсинин къадир авай и ксарилай масабуруни чешне къачунайтIа.

Месэлаяр, месэлаяр…

– Ваз, лезги редактордиз хьиз, мумкинвал хьанайтIа, чи литературадай гьихь­­тин ктабар акъуд хъийиз (переизда­ние ийиз) кIандай?

— КIандай акъуд хъийиз Къази Къазиеван «КIири Буба» повесть. Им, советрин девирда къадагъа авуна, печатдиз акъат тавуна, амукьай эсер тир. Вучиз? Къази Къазиеван вилерай акунвай вичин хуьруьнви Буба тарихда гел тур зурба къуватдин итим тир­тIани, шаксуз «благородный разбойник» хьиз кьабулиз­ жезвачир. (Халкьдин арадани адаз къени патахъай хьиз, чIуру патахъайни­ къи­мет­­ гузва, адакай гьар жуьре лугьузва). Гуьгъуьнлай, 90-йисарин эвелра, повесть «Самур» журналдин пуд нумрада чапнай, анжах кьилдин ктаб хьиз акъатнач. За хаба­рар кьуна малум хьайивал, Къази Къазиеван мукьвабурукай адан ирсинин къайгъударвал ийидай кас амач. Вич хъсан писатель тир, адан маса шейэрни акъуд хъувуниз лайихлубур я…

– Месела, яргъи «Мадарани Гуьлис­тан» мах са девирда лезги аялри гьевесдивди кIелай…

— Эхь. Кьве ктабда аваз акъатайди тир ам, вижевай иллюстрациярни галаз, аялдин рикIи чIугвадай, куьтягь хьана кIан тежедай мах. Гила ам са ктабда аваз акъудиз хъжедай. Гаф кватай чкадал лугьун, зарар жеч: Мадарадикайни Гуьлистанакай мах пи­сателди зи чIехи баде Нинеханумавай, яни чIехи бубадин дидедивай кхьин хъувурди я. ГьикI хьайи кIвалах тир? Зун гъавурда акьазвайвал, газетда кIвалахзавай Къази Къазиев командировкадиз атанвайла, адаз халкьдин маниярни махар чидай яшлу дишегьлидикай, чи бадедикай лагьана. Баде рагьметдиз фейила, 1969-йисуз, зун сад лагьай классдиз физвай. Ада ахъаяй махар зи рикIел алама, ктабра гьатнавай вири лезги махар заз сифте гьадавай ван атайди я. Гьа Мадарадикайни Гуьлистанакай заз ктаб акъатдалди бадедивай чир хьанай. Адавай заз Шарвилидикай маниярни ван атайди я. Абурукай сад, хъсандиз рикIел аламукьай Шарвилидин кIвачерик кIахар вегьезвай кьиса, гуьгъуьнлай за кхьена, чапни авунай.

– Алай девирда чи литературада ваз гьихьтин месэлаяр аквазва?

— Чахъ яратмишдай ксар амукьзавач. Авай чIехи месэла гьа им я: литературадиз­ цIийи несил, жегьил авторар къвезвач. Исятда кIвалах давамарзавай чIехи несил хъфейла, а вахт геж-фад алукьда эхир, кIва­лах ни давамарда, ни чIал хуьда — акуна, умуд кутадай ксар авач.

– Ихьтин гьалар са лезги литература­да ваъ, Дагъустандин амай халкьарин­ ли­тературайрани арадал атанва, бязи­бу­рун­ гьалар мадни чIуру я. Вучиз со­вет­рин­­ девирда, яргъал тефин, гьа 80-йисарин несил­дин векилри, лайихлу литература арадал гъа­на? Вучиз гила, вичихъ гьамиша гьарарат хьайи руьгьдин азадвални, кхьидай ва ктабар акъуддай мумкинвилерни гекъигиз тежер кьван гзаф тирла, литература амукьзавач? Вавай гьикI лугьуз жеда?

— За икI лугьуда. Советрин девирда литературадин кIвалах вине, государстводин дережада кьунвай. Писателдин кIвалахдай гьа дережадиз лайих тирвал къиметни агакьзавай. ГьикI лагьайтIани, гьикьван кхьизвай кас ашкъи-гьавалуди хьайитIани, ам яшамиш хьана, ада хизан хвена кIанзавайди я. Яратмишунин кIвалахдихъ къимет амукь тавурла, а кIвалах вични амукьзавач.

– Ихьтин вахтара гагь-гагь лугьуда: Етим Эминаз шииррай гонорар гузвачир… Анжах им куьгьне ихтилат я. Ви фикирдай, арадал атанвай гьалара вуч ийиз жеда?  

— Месэла четинди я… Шаксуз, литерату­ра хвена кIанзава. Ам хуьн патал адан къай­гъу чIугвадайбур кIанзава. Лезгийри лугьудайвал, далудихъ итимар кIанзава… Ингье чи издательство: гьелелиг ам ама, гьукуматди, тIимил ятIани, пулни ахъайзава. Анжах им са тегьерда кьиникьикай хуьн я, месэла гьялун туш. Такьатар гъвечIибур я, артух крар, авторриз лайихлу гонорар гуз алакьзавач… Советрин девирда чIехиди тушир, са пуд-кьуд печатдин листинин ктаб акъатайла, писателдивай машин маса къачуз жезвай. 1985-йисуз зи эвелимжи ктаб «Сифте цуьквер» (гъвечIи, печатдин са листни зур авай) акъатайла, заз 1050 манат гонорар атанай. А чIавуз заз, жегьил итимдиз, жибиндиз гилан миллион атайди хьиз хьанай. Гьатта райондин газетдиз са вуч ятIани акъатайлани, ваз ви дуланажагъдиз куьмек пул къвезвай. Кхьизвай касдиз гьуьрметни авай, адак и рекье кIвалахдай ашкъини акатзавай. Гилани яратмишунин кIвалахдиз гьа жуьреда къимет гайитIа…

– Чидач ман, пулуни генияр арадал гъидатIа…

— Генияр тахьайтIани, вичин дережада авай литература арадал къведа. Низ чида, белки, ахьтин гьавада гениярни пайда жен. Литература, сад муькуьдахъ галаз гьуьжетда гьатиз, гьар сада вичин алакьунар малумариз вилик физвайди я. АтIа девирда­ зи кабинетда авай и шкафар рукописри ацIур­­навайди тир. Гила жув минетдай чкадал атанва: къала, рукопись гъваш. Алатай вахтара садра акъатай затI мад сеферда печатдиз хгун айибдай кар яз кьазвай. Гила литературадин журналри куьгьне затIар хгузва… Эгер чун милли чIалар хуьникай, эдебият вилик финикай, цIийи несилрив чи культура агакьаруникай рахазватIа, им гьялна кIанзавай месэла я. Яратмишунин рекьевай касдивай вичин кIвалахдалди са кьас фу къазанмишиз жедайла, гьа чIавуз литературани кIвачел акьалт хъийидай. Заз гьакI аквазва. Маса рехъ авач.

Мадни къенин йикъакай

– Арбен Къардашан кьуд том «Хкя­гъаяр» акъатун эхиримжи йисарин чи литературада чIехи вакъиа я. Садрани­ та­хьай ихьтин издание гьикI арадал атай­ди тир?

— Ам гьакьван чIехи вакъиа яни-тушни завай лугьуз жедач. ЯтIани кьилди зун паталди са гьихьтин ятIани лишанлу кар я. Издательстводи 2020-йисан план гьазурдайла, кьилин редактор Голубева Лариса Ильиничнади завай хабар кьунай: «Са йисалай ви 60 йис жезвайди чаз чизва. Ваз и кар къейд авун патал тайин фикир авани?» За жаваб ганай: «Зи шиирар печатдиз сифте яз 1976-йисуз акъатнай, заз гьа вахтарилай къенин йикъалди жуван писателвилин рекье чIугур зегьметрин нетижа­ кьунайтIа, кIандай». «Са фикир ая, килиг, гьикьван-вуч вуна кхьенватIа. Вун, лезги писатель хьиз, 1986-йисалай чи издательстводин редакторни я, ви зегьметдин кьве терефдизни чун чи къимет гуз гьазур я». Жува кхьей кьван вири акъуд хъувун зи фикир тушир. За литературадин гзаф жанрайра кIвалахна. Гьар хилекай жув патал вуч важиблу ятIа, гьабур­ ва эхиримжи йисара кхьенвайбур санал кIватIун хъсан яз акуна. Гьавиляй уртах тIвар «Хкягъаяр» хьана. КIватIна, гъилелай хъувуна, хкуддайбур хкудайла, тадайбур турла, 4 жуз арадал атана (къерехдиз авурбурукайни са жуз жедай жеди). За Лариса Ильиничнадиз 4 жуз жезва лагьайла, ам зи кхьинар икьван гзаф хьунал мягьтелни хьанай, гьейранни. «Вучда, акъудна тада, — лагьанай ада. — Анжах са-са жуз». Гьа икI сад лагьай жузда — шии­рар­ни поэмаяр, кьвед лагьайда — цIийиз кхьенвай «ВачIе-хваяр» романни «Нехирбанни­ лекь» повесть, пуд лагьай жузда — гьикаяяр, «Етим Эминакай веревирдер» ктаб ва тамашиятдин эсерар, кьуд лагьай жузда «Чан­дар — уьмуьрдин тар» повесть, эдебият­дикай макъалаяр ва таржумаяр гьатна. И кьуд жуздиз талукь яз кхьенвай куьруь гаф за икI куьтягьнай: «Са гафуналди, зун фейи уьмуьрдин, завай жедайвал за чIугунвай зи девирдин шикил, за тарихдикайни уьмуьрдикай хкуднавай тарсар гьа и кIватI хъувунвай­ зи чIалара-кхьинра ава. Гьабур зи уьмуьрдин манадин са пай я. Абурухъ зи дидед чIаланни лезги эдебиятдин Имаратдиз чин михьи яз гьахьиз ва ана багъривилелди, чин ахъа яз кьабулиз жедай хьтин лишанар хьанайтIа, зи рикI са кьадар секин жедай, вучиз лагьайтIа, сифте яз, шаир, писатель жеда лагьана, къелем гъиле кьур чIавуз за тIалабай мурад гьа ихьтинди тир». Ибур за жуван рикIяй лагьанвай гафар я. И кьуд жуз акъатунай зун чи издательстводилай гзаф рази я.

– Гьикьван чун къенин юкъуз чи литературада авай гьаларилай нарази яз амукьайтIани, ана виле акьадай кIва­лах­ни физва, шаксуз, агалкьунарни жезва. Ваз гьикI аквазва?

— Рази я. Чахъ хъсан дережадин, девирдилай гуьгъуьна авачир эдебият ава. Месела, Майрудин Бабаханова шиирралди кхьенвай «Келентар» роман чи поэзиядин кьетIен вакъиайрикай сад я, чи издательстводиз ам алай йисуз кьилдин ктаб яз акъуд хъийидай фикир ава. Азиз Мирзебегова чIугвазвай зегьметарни чIехибур я, ам кьетIен автор я, адан къелемдикай хкатзавай РагъэкъечIдай патан шииратдин къадим кIалубра аваз кхьенвай шиирри чи девирдив кьадайвал ванзава, таъсирзава, ада дуьньядин, Урусатдин ва Дагъустандин шаиррин гзаф шиирар Эминан чIалалди «рахурна», ада эдебият ахтармишунизни лап дериндай фикир гузва. Месела, ада шаз Ибрагьим Гьуьсейнован «Хкягъай эсеррин» кьуд жуз гьазурна, абуруз чIехи сифте гафни кхьена акъудна. ЧIехи шаирдин поэмайринни драмайрин ва эдебиятдикай кхьенвай макъалайринни таржумайрин кьве жуздал Азиза исятда кIвалахзава, гьабурни кIелдайбурув цIи агакьуник чна умуд кутазва. Азиза гьакIни Расим Гьажидикай кхьенвай ктабдални кIвалахзавайди заз чида.

И мукьвара вичиз «Дагъустандин халкьдин шаир» тIвар ганвай Пакизат Фатуллае­вади, вичин бажарагълу эсерар кхьинилай­ гъейри, аялар патал махсус иер ктабар акъуд­нава, лезги халкьдин махар гъвечIи кIел­дайбур патал гьазурна чапнава, Низа­ми­дин зурба поэмаяр таржума авунва­. Ибур вири чIехи кIвалахар я. Вичин илгьам датIана вини кIваче авай лезги эдебиятдин агъса­­­къал­ Сажидин муаллим вуч я! ДатIана кхьизва, вичин кIелзавайбур шадарзава. Муькуь чи гьуьрметлу агъсакъал Гьаким Къурбанани цIийи гьикаяяр майдандиз акъудзава. Ибур чун патал чешне къачуниз лайихлу крар я. Ханбиче Хаметовади кьве йис идалай вилик «Лацу руьгьерин рехъ» тIвар алай эпосдинни лирикадин чIехи кьетIен эсер кхьена акъудна. Амай чи къелемдин амадагрини — Мердали Жалиловани, Абду­селим Исмаиловани, Фейзудин Нагъиевани, Нариман Ибрагьимовани, Зульфикъар­ Къафлановани, зи куьгьне­ дуст Шагьбала­ Шагьбалаевани, Мукаил Агьмедовани, Абидин Камиловани, Халидин Эльдаровани, Бикеханум Алибеговадини, Гъулангерекани, Саиратани,  масабуруни, гьикьван къенин девирди шаирризни писателриз чин ачух­завачтIани, чпин кар лайихлувилелди давамарзава, цIийи эсерар кхьизва, эдебиятдин вацI яцIу ийиз алахъзава, дидед чIалан гуьрчегвални зурбавал, адан деринарни ку­кIушар гьихьтинбур ятIа къалурзава.

Эхиримжи кьуд-вад йисан къене Мансур Куьревиди чи эдебиятда чIехи кIвалах тухвана: Етим Эминан икьван чIавалди авайбурулай тамам биография кхьена, кьилдин ктаб яз чапна, ахпа Етим Эминан лезгидалди кхьенвай малум тир вири чIалар, акьалтIай баянарни, виликдай суал алаз амай гзаф месэлайриз ганвай жавабарни, алимрин гъиле гьатнавай рукописрин шикиларни галаз еке ктабда аваз акъудна. Мурад Саида алатай йисуз СтIал Сулейманаз жуьреба-жуьре уьлквейрин ва халкьарин шаирри бахшнавай кьван шиирар кIватIна, урус чIалалди чIехи ктабда аваз акъудна.

Чи Кьулан вацIун эрчIи патани лезги эдебиятди, вичиз гьукуматдин патай са куьмекни авачтIани, вичин кар аквазва. Седакъет Керимовади ктабар чапзава, ада кьве лезги фильм акъуднава, Муьзеффер Меликмамедовахъ галаз «Самур» газет интернетдин майданра давамарзава. И кьве автордини Азербайжанда чи халкьдин медениятдин, тарихдин месэлаяр къарагъарзава. Ина «Марвар» кIватIалдини са акьван къулай тушир шартIара лезги эдебиятни лезги чIал чан алай къуват, вичиз вичин къадим чкани дережа авай халкьдин руьгьдин къуват тирди къалуриз алахъзава. И кIватIалдин векилар тир Вакъиф Муьшкуьрви, Римма Гьажимурадова, Эйваз Гуьлалиев гьардахъ вичин хатI авай шаирар я. Бакуда авай Билал Адилован шиирар маса халкьарин чIаларални акъатзава, Урусатдани адан шиирар машгьур шаирри таржума ийизва. Этибар СтIурвидини са вахтунда лезгидалдини, урусдалдини хъсан повестар кхьизвай. Гьайиф жедай крарни авачиз туш. Хъсан крарин кьил кьаз алакьдай Къурбаналийрин Камрана са шумуд йисуз акъудиз хьайи «Алам» журнал, Гуьлбес Асланхановади (ам алакьунар авай шаирни я) чап ийиз хьайи «Чирагъ» журнал амач. И лишанри алукьзавай мишекъат вахтарикай лугьузва. ЯтIани Кьиблепатан Лезгистанда авай чи къелемдин стхаярни вахар гъилер куьрс тавуна акъвазун шад жедай кар я.

Лезги эдебиятдин къенин тIал алай месэла лезги чIалал кхьидай жегьил авторар кьит хьун я. Заз ахьтинбурукай чидайди кьве кас я: Владик Батмановни Ахцегь Сулейман. Абурун цIийи эсерарни лезги печатда лап кьериз-цIаруз гьалтзава… Са гафуналди, чи эдебият санал акъвазнавач. Адал звал алама. Ада девирдин къенепатан ва винел патан шикилар къалурзава, тIал алай месэлаяр къарагъарзава. КIанзавайди чи писателрин зегьметар аквадай ва абуруз къимет гудай ксар, рикI гутуна, кIелдай инсанар, яратмишунардай ксарин къайгъуда жедай ва абуру ийизвай зурба кардихъ рикI кудай, эдебият виликан вахтара хьиз, вине кьадай гьукумат ва адан векилар я. Белки, гьа чIавуз инал тIварар кьунвайбурун жерге давамардай бажарагълу жегьилар мадни пайда жен, авайбурукни руьгь акатин.

Суьгьбет авурди Гьажи Ильясов я.