«Лезгидин виридалайни гужлу ва хци яракь адан чIал я»
Гьажибег Гьажибегов
Дегь заманайрилай инихъ Кавказдин Албаниядин, арабрин, туьркверин, персерин ва чи девирда урус чIалан таъсирдик хьанатIани, чи миллетди хайи чIал, адан кьетIенвал, гуьзелвал вири девирра хвена, чал агакьарна. ЧIал михьиз хуьн, чIалан къанунрал амал авун чи буржи я. Ам гьикьван михьиз хвейитIа, гьикьван адав къадирлувилелди эгечIайтIа, чи халкьни гьакьван къуватлу жеда. Чаз бубайрилай лап хъсан адетар намуслу, акьуллу къайдаяр ама. Хайи чIала чун регьятдаказ халкьдин тарихдихъ, адан баркаллу крарихъ галаз танишарзава, халкьдив гьуьрметдивди эгечIдай хъсан чешне къалурзава.
ЧIал, бубайрин адетар хуьн патал гьукуматди чIугвазвай къайгъударвилихъ галаз сад хьиз, чунни абурув гзаф мукъаятвилелди, иесивилелди эгечIун лазим я.
Дидед чIал чирунин, бубайрилай амай адетар, ирс давамарунин, абур девлетлу авунин, меденият виликди тухунин жигьетдай чахъ са кьадар тежриба хьанва. Лезгийрихъ милли школа, театр, дидед чIалал акъатзавай газетар, журналар, ктабар, телевидение, лезги чIалан гафарин, урус чIаланни лезги чIалан словарь ава. Амма лезги прозадин жигьетдай гьеле кесиб я. Чахъ чи миллетдикай, чи адетрикай, яшайишдикай кхьенвай тарихдин романар, очеркар, гьикаяяр библиотекайра тIимил ава. Чавай «Литературадин Дагъустан», «Самур», «Кард» журналрай кIелзавайбурувай са бязи эсеррикай менфят къачуз жезва. Анра лезги литературадал, поэзиядал рикI алайбур патал фикир желбдай малуматар, макъалаяр, гьикаяяр акъатзава. Амма, гьайиф хьи, и журналарни чи хуьрера гзафбуру кхьизвач. Им еке гъалатI я. «Лезги газет» гьар са хизанда хьун герек я. ЧIал михьиз хуьнин карда газетдихъ, журналдихъ, театрдихъ, телевиденидихъ, радиодихъ галаз санал чи бажарагълу шаиррин ва писателрин таъсирни екеди жезва. Амма чи халкьди, чIал хуьдай мумкинвилер аватIани, чIалан гележегдин патахъай къайгъу чIугвазвач. Лезги чIалал акъатзавай газетрикай, ктабрикай, журналрикай менфят къачузвач. Гьа журналар, газетар кхьизвайбуруни абур кIелзавач. Им лап гьайиф жедай кар я. «ЧIал амукь тавуртIа, халкьни амукьдач» — арифдарри лугьузвай и гафар рикIелай ракъурзава. Чи райондин вад лагьай сеферда эвер гайи депутатрин собранидин сессиядал «2012-2020-йисара райондин сергьятра хайи чIал хуьн ва вилик тухун» программа кьабулна. Эхиримжи вахтара ада хъсан нетижаярни гана. Амма чIал хирде ийизвай дуьшуышарни амачиз туш. Ам чна хуьн тавуртIа, гележегдин несилрални агакьарунин къайгъуйрик тахьайтIа, чи чIал квахьда. Дидед чIалаз кьетIен фикир гун чи виридан буржи я.
Эхиримжи вахтара акьалтзавай несилри бубайрин насигьатдин, тербиядин камаллу гафариз тIимил фикир гузва. ГьакI хьайила, чи куьгьне адетарни, дидед чIални квахьзава. Школайра, куьчейра сад-садахъ галаз рахадайла, лезги чIалан гафарин са пайни ишлемишзавач. Бес им жуван дидед чIалаз гьуьрмет тавун хайи чIал бегенмиш тахьун тушни?! Ихьтин гьалариз рехъ тагун лазим я.
Алай девирдин жегьилриз лезги культурадин тарихдикай, лезгийрин машгьур векилрикай хабарни авач. Им лап тажуб жедай кар я. Хизан, жемят тербияламишунин карда инсанвал, гьарам, гунагь, суваб ва ихьтин маса гафари регьимлувилиз, дуьз рекьел гъуниз екез куьмекзава.
Чаз бубайрилай амай лап хъсан адетар, намуслу, акьуллу къайдаяр ава. Бубайри чун чIехидаз гьуьрмет ийиз, къарагъна, адаз чка гуз, чIехидан гафунал гаф эциг тийиз вердишарна. Виликдай аялривай чIехи итимар алай кимелайни физ жедачир. Гила гзафбурун рикIелай неинки гьуьрметдин лишанар, гьакI дидедин чIал, бубайрин тIварарни алатнава.
Чи халкьдихъ зурба манадин, девлетлувал, къадимлувал къалурзавай тIварар аваз, аялрал урус ва маса миллетрин тIварар эцигзава.
Вилик вахтара чи ата-бубайри, мукьва-кьилиярни кIватIна, хизанда цIийиз хьанвай аялдиз тIвар хкядай. Адахъ герек тайин са метлеб жен, диде-бубайрин эрзиман мурадарни майилар къалурин. Вилик вахтара чна, адет яз, аялрал чи чIехи бубайрин, дидейрин, лайихлу инсанрин тIварар эцигдай. Лезгийрихъ чпин хсуси тIварар аваз, масая миллетрин, чебни чи чIалаз хас тушир тIварар эцигун дуьз туш. Маса халкьарин аялрал чи лезги тIварар алач эхир?! Чун вучиз икI ава?!
Чун михьи лезги чIалалди рахазвач. Чи лезги кIвалера лезги диде-бубади чпин аялрив «мама», «папа» лугьуз тазва. Школайра, куьчейра, межлисра сад-садахъ галаз рахадайла, лезги чIалан гафар тIимил ишлемишзава, маса чIалар, гафар гзаф кутазва. Им жуван дидед чIалаз гьуьрмет тавунин лишан я.
Къенин юкъуз чи чIал, культура авай гьалди чак къалабулух кутазва.Чи чIал квез элкъвезватIа, чкайрин телевиденидин каналрай тухузвай передачайрай бязи къуллугъчийрин рахунрай аквазва:
«За квез цифраяр приводить ийида»
«Чавай кIвалах алакьда восстановить ийиз»
«Планировать авуна»
«Стабильно кIвалах ийизва»
«Кроме того, чаз чара авачир, кIвалах гзаф авай»
«Пул ахце лугьуз, чун напрягать ийизва»
«Чи кIвалах, действительно, хъсандиз ава»
«Гьа проблемадин патахъай чун обращаться хьана»
«Положительный резонанс туна хъсан хьун патахъай»
«За повторять ийидач»
«Халкьди поддержка авуна»
«Действительно, абуруз возможностар гзаф ава»
«Чун обращаться хьайила, на сегодняшний день чаз куьмек гана». «Совместно гъиле кьуна хьизди ийида»
«Любой вадеда ваъ лугьудач, любой пожелани ийида»
«Хуьре единственный яд бес жезвач, часто эквер хкахьзава»
«За объяснитда»
«Между прочим, работа тухвана»
«Чи хуьре я поливной яд авач, я питьевой яд авач»
«В конечном итоге гьакI решатна»
«Совместно кIвалах ая»
«Ам, действительно, дуьз я»
«Кьве йисан къене выдающий личностриз музей эцигна»
«Лап организованно фена»
«В то же время мад са ихьтин вопрос ава»
«Докладда совершенно правильно указатна»
«Элементарный выводар авуна кIанда»
«Куь вилик эцигнавай задачаяр решатна куьтягьна кIанда»
«Вуч причина аваз затягиватзатIа, лагь кван»
«Чун успокоитса хьана кIандач»
«Вири службайрин работникри кIвалах активизировать авун, зи просьба я». «Санитарный правилояр, значит, соблюдать ийизвач»
«За даже лично эверна специалистриз, предупредить авурди я»
«В результате заверять ийизва о том, что чна вири недостаткаяр ликвидировать ийида»
«Чна первый выпуск куьтягьна, ахпа в разных местах кIвалах авуна». «Телевидениедай хороший передачаяр авач»
«Вот, квез аквазва, конечно, абур гьакI жезвайди туш, по секрету лугьун квез». «Жалко, конечно, а кар кьилиз акъатнач»
Ачух тарсунай:
«Зун уверена я»
«Точно ихьтин картина»
«Очень интересный знак я»
«В самом деле лагьайвал»
«Буква «Е» квез чизва, вместимость обозначатзава, абур сравнивать ийин, сад хьтинбур яни, разныяр яни»
«Давай чна гьар сада кхьин»
«Идан тIвар раньше икI тир»
«Им чIехиз аквазвачни чуть-чуть»
«Так.., гила чна вуч ийизвайди тир, аялар?»
«Так…им спокойнадаказ ахъайна, абур чертитна»
«Гила заз мад са помощник герек я»
«Тарсуна разговаривать ийидай ихтияр авач»
«Самый страшный дяве чна победитна»
«Чи сельский хозяйство глушить ийизва»
«Хуьрер исчезнут хьанва».
«Любой закон с первых колес кьабулзавайди я.»
«Так, по-моему, дальше продолжатна кIанда»
«Ошибка исправитна кIанда»
«В целом, планка снизитна кIанда»
«Долговой ямада ава»
«Аялар чи будущий я, чи подрастающий поколение я»
«Зал примитивный яз акурди, чна в прошлом году соревнование тухвана выигратна»
«За призывать ийизва всех родителей аялар спортдиз ракъура. И в среду, пятницу заниматься жезва»
«Соответственно, проблемаяр гзаф ава»
«Усиленный къайдада кIвалахзава»
«Единственный, чаз са вопрос ава»
«Гьар йисуз обновить ийизва»
«Суть дела вуч я кьван, вири отражатзава»
«Чна куьмек ощущатзава со стороны Главы»
«Невооружённым глазом аквазва»
«Чаз касатся туш»
«Дальше продолжатна кIанда, за квез агитация ийизвайди туш».
ИкI, мад ва мад… Язух дидед чIал! Аквазвайвал, бязибуру, чи чIала хсуси гафар аваз-аваз, алазни-алачиз урус гафар ишлемишзава. Килига, ибур гьихьтин рахунар хьурай, им гьи чIал я?
Чпикай суьгьбет физвай ксар чпин рекьерай хъсан пешекарар я. Гьайиф хьи, абурун ата-пата рахунар шит ихтилатриз элкъвезва. ЧIалан михьивал, маналувал хуьниз фикир гузвач. Радиояр рахазмач, хайи дидед чIалал гудай хабаррихъ жемятар тамарзу я.
ЧIалан муаллим вичин тарсаривни еке жавабдарвилелди эгечIна кIанда. Лезги эдебиятдикай, чIалакай, чи тарихдикай, культурадикай, адетрикай дерин чирвилер гуз, аялар дидед чIалал ашукьариз алахъун важиблу я. Школайра ачух тарсар, вечерар, викторинаяр тухвана кIанда.
Дидед чIал чир тахьайла, лагь, чахъ вуч амукьзава?! ЧIал чи гужлу алат, яракь я. ЧIал хуьнин месэладал диде-бубайрини зегьмет чIугуна кIанда.
Аялрин бахчайрани лезги халкьдин махар, манияр, кьуьлер чируниз еке фикир гун, шаиррихъ, писателрихъ, журналистрихъ галаз гуьруьшар, мярекатар тешкилин, абурун эсерар хуралай чирин ва икI мад.
Чи районрин, хуьрерин библиотекайра, клубра Дагъустандин авторрин теснифар виридалайни хъсандиз кIелдайбурун конкурсар тешкилун, аялрин арадай бажарагълубур жагъурун патал кIвалах тухуз хьайитIа, хъсан жеда.
Гзаф фикир шегьеррин мектебра кIелзавай чи аялри дидед чIал чирунин месэлайриз гана кIанда. Мектебра, иллаки шегьеррин мектебра, аялриз тарсар гунин кIвалах ерли хъсанзавач. Школайра дидед чIаларай тарсар факультативдин жуьреда тухузва. И гьал районрин са бязи хуьрерин мектебрани ава. Аялар дидед чIалан тарсарикай къерех ийизвай дуьшуьшарни жезва. Дидед чIалаз, бубайрин крариз, вафалувилиз талукь тербиядин кIвалах лап зайифарнава. Хайи чил, чIал, литература кIанаруниз, акьалтзавай несилдиз руьгьдинни эдебдин тербия гуниз эвер гузвач.
Республикада дидед чIалан тарсар гунин методикани тарифдай чкадал алач. Гзаф вахтара лезги чIалан тарсар гузвай муаллимрихъ чпихъни бегьем чирвилер авач, я абур чпел алахъни ийизвач.
Меркезда яшамиш жезвай лезгияр чпин аялрихъ галаз урус чIалалди рахазва. Эхь, урус чIални чир хьана кIанда. Амма жуван хайи чIал чир тахьун гьихьтин кар хьуй?! Манияр чируникай гьеле рахан тийин, мумкин я а диде-бубайриз чпизни течиз хьун. Им беябурчивал тушни бес?!
Республикада яшайишдин шартIар татугайбур тирвиляй, кIвалахдай карханаяр авачирвиляй чи жегьилар масанриз куьч жезва. Гзаф хуьрер нетижада ичIи хьанва.
ЧIал квахь тувун патал аялриз хизанда дидед чIал, халкьдин дегь девиррин тарих чирун чи буржи я. Ата-бубайри тешпигь авачир хьтин культура, адетар тунва. Ша чун абурув къадирлувилелди эгечIин. ЧIал хуьнин, виликди тухунин къайгъуда халкь, адан савадлу, марифатлу векилар вилик жергеда хьана кIанда.
Чаз дидед чIал хайи диде, Ватан хьиз кIан хьун лазим я.
Дидедин чIал — бедендик, руьгьдик лувар кутадай къудрат, такьат, агъзурралди инсанар, са дидедин веледар хьиз, агудзавай, садзавай къуват, эдебиятдин гуьзел, эсерлу, миллионралди инсанриз таъсирдай жавагьирар яратмишиз куьмек гузвай алат!
Ам къадирлувилелди хвена, несилрални саламатдиз агакьарайла, миллет садрани зайиф жеач.
Майина Абдулмуталибова,
композитор, РФ-дин журналистрин Союздин ва
медениятдин «Куьредин ярар» центрадин гьуьрметлу член
