СтIал Сулейманан — 155 йис

(Эвел — 5-нумрада)

Мектебдин сегьне патал

Зи рикIел алама, са шумуд йис идалай вилик­ Дербент шегьердин са мектебда лезги чIаланни литературадин тарсар гузвай муаллим руша завай СтIал Сулейманан юбилейдиз талукьарнавай конкурсда аялдив кIелиз тун патал шиир кхьин тIалабнай. Шиир за кхьена ва мадни за адаз аялривай тамамариз жедай са гъвечIи сегьнени теклифнай. Сегьне Э.Капиеван «Шаир» ктабдай къачунвай, за лезги чIалаз элкъуьр­навай чIук тир. Амма муаллимди гьайиф чIугунивди лагьана хьи, ахьтин дилаварвал шегьерда кIелзавай аялрихъ авач, абурувай, хъсандиз дидед чIалал рахана, сегьнеда къугъваз жедач.

Э.Капиеван «Шаир» ктаб СтIал Сулейманакай гьелелиг амай рикIел хкунрин, кхьинрин виридалайни чIехи чешме я. А ктаб саки 40 йис идалай вилик, рагьметлу­ Межид Гьажиева лезги чIалаз таржума авуна чапдай акъатна. За а ктабдай анжах кIусар-кьилер элкъуьрнай.  За сегьнедиз элкъуьрай ара виридалайни зи рикI алайди, Сулейман бубадин гьакъикъи суьрет, къилихар, акьул-камал лап аялни кваз гъавурда акьадайвал къалурзавайди я. А куьруь сегьне за гегьеншар хъувуна, гила ам газетдин чина чап авунайтIа хъсан жедай. Аялри Сулейман бубадин роль мектебдин мярекатра устадвилелди тамамариз заз акурди я. Виликрай аялар ихьтин сегьнейра къугъун, неинки шиирар, гьакIни прозадин кIусар хуралай кIелун адет тир – ида аялрин зигьин деринарда, чIал, мез ачухарда. Жегьил несил дидед чIалавай къакъатзавай къенин гьалара ихьтин сегьнейри гьам хайи чIал хуьз, гьам чIехи шаирдин гуьзел къамат рикIел хуьз куьмек гудай.

СтIал Сулейман Москвада, 1934-йис.

Эффенди Капиеван «Шаир» ктабдай туькIуьрнавай гъвечIи сегьне.

Иштиракзавайбур: СтIал Сулейман, Эффенди Капиев, туьквенчи дишегьли.

СтIал Сулейманни Эфенди Капиев мугьманханадин кIвале, нисинин фу нез ацукьнава. Телефонди зенг авуна.

Капиев: Алло! (Яб гузва). Хъсан я, фида, сагърай! (С. Сулейманаз) Сулейман-дайи, чаз Кузнецкий мост куьчеда авай туьквендиз алад лугьузва. Советрин писателрин патай ваз орден мубарак ийиз, 3000 манат пул чара авунва. Адахъ ваз вуч герек ятIа, вуч кIандатIа, къачу лагьанва.

Туьквен. Са дезгейрал парчаяр, муькуьбурал ширинлухар, къенфетар ала. С.Су­лей­манни Э.Капиев къвезва. Э.Капиеван гъилик ичIи еке чамадан ква.

Сулейман (дезгедив атана, парчайра вил экъуьрзава): Къариди са чуькьни авунач, гьайиф! (Туьквенчи дишегьлидиз «гъваш, къалура кван» лугьуз, ишара авуна. Туьквенчиди адан вилик бостондин, ипекдин багьа парчаяр экIязава. Сулейман абурулай рази жезвач, туьквенчидин кьилелай виниз кIекIец туькIуьрна, читинин тупар къалурзава. Туьквенчиди читинин тупар гъана. Сулеймана гагь са, гагь ­маса читиниз тIуб ийизва, къимет жузаз­ва: «Па­чум?», «нтIнтI»­­ ийиз, кьил элкъуьрзава­ («ба­­гьа я!»). Эхир яру цIарар авай, месин чинар ийидай хьтин чит хкяна, дамах гваз лагьана:

— Сурук мет­ри!

Туьквенчиди парча алцумна, чарчик багълама авуна, Сулейманав вугузва.

Туьквенчи: Мад Квез вуч кIан­датIа лагь!

Сулейман: Мад са затIни! (Капиевахъ элкъвена) Лагь адаз, Гьабиб, мад заз затIни кIандач лагь. И гьапур-чапурни за хва патал къачурди я, мукьвара адаз мехъер ийида, чина сусаз мес-яргъан багъишдай адет ава.

Капиев: Вуна вуч лугьузвайди я, Су­лейман-дайи! Хъуьруьн къвезва, вал­лагь-биллагь! Гьукуматдин виридалайни хъсан туьквендай ваз вуч кIандатIани къачудай мумкинвал ганва, пуд агъзур манатдихъ къведай. Вун кIвализ яхцIур юкI и парча гваз хъфизва!

Сулейман (фикирдик акатна): Гьм… (Веревирдзава). Вуна им тIимил я лугьузвани?

Капиев: Вуч фикирар авун я?  Ингье чамадан… Багълама ида эциг, чун туьквенда къекъведа. Жуван рикIиз кIан хьайи вири къачу!

Сулейман (Капиеван гаф атIана): Акъваз кван! Вун гьахъ я жеди. Вуна лагьайвал хьуй. И парчадикай са цIуд юкI мад къахчуда чна – гьа им бес я! Мад заз затIни кIандач. (Сулейман мад дезгедин патав хъфена, вичи къачур парча къалурна):

— Йишу десит метри!

(Туьквенчиди мад чит хъиязава, Сулейманав гвай багъламани кваз санал кIватIзава).

Сулейман (шаддиз, багълама хъуь­чIуьк кутуна): Канчал базар!

Капиев (кефи хана, туьквенчидиз): Ина ацукьдай кресло авани? Гъваш, тавакъуйда. Сулейман-дайи галат хьанва, ацукьна, ял ярай вичиз, вуч къачудатIа, чна кьведа хкяда…

(Туьквенчиди, гъана, кресло эцигна. Гъавурда акьун тавур Сулейман читни хъуьчIуьк кваз ислягьдиз вичиз къалурай чкадал ацукьна).

Капиев (туьквенчидиз): Сусан булушкадиз кутугай цIуд юкI ипекдин парча!

Туьквенчи: Башуьсте! (Парча алцумда).

Капиев: Месин агъариз къанни цIуд юкI батист!

Туьквенчи: Башуьсте!

Сулейман: (хъел кваз креслодай къарагъна): Акъваз! Акъваз! Вуна инал вуч къурмишзава?

Капиев (Сулейманаз яб тагуз, туьквенчидиз): ЦIусад кьвати печенияр! «Туьркестандин ширинлухар»! Къаридини къужади хцин мехъерик чай хъурай чпиз!

Сулейман (пис ажугъ акатна, Капиеваз): Вун дили хьанвани? За ваз гьукуматдин пулуниз цIай ядай ихтияр гудач! (Хъилелди, кIевиз кIекIец чиле эцязава) Атказ! Атказ! Этут дурнуй прав не имееш!

Капиев: Имею! (туьквенчидиз) Адаз яб гумир!

(Сулеймана вичин хъуьчIуьк квай багълама чилел гадарна. КIекIец чиле акIуриз, тадиз-тадиз ракIарихъди камар къачуна. Капиева адан гуьгъуьниз чукурзава).

Сулейман: Бес я! (Элкъвена, Капиеван нерив тIуб юзурна): Килигда чун гила вуна вуч ийидатIа! Сталиназ арза ийида за! За вун секретарвиляй акъудзава! (Кьведни ракIарихъди хъфизва, Сулеймана Капиеван чинар кузва):

— Гьукуматди заз пишкеш авуна, зани шадвиляй гьукуматдиз пишкеш хъийида. Ваз вуч ава? Лугьуда за виридаз ви амалрикай, ахпа чир жеда ваз намуслувилин къимет. Килиг ман садра! Ваз гьукуматдиз вири гьавая жагъизвайди хьиз аватIа? Гьар са кепек гьисабнавайди я. Низ чида гьа къе-пака дяве башламиш жедачтIа, вуна лагьайтIа – «атикалун», печенияр…». Ваз хабар авачиз туш хьи, чун элкъвена душманрин кьула ава, гьарма сад чи крар чIурун патал багьнадихъ къекъвезва… (Кьведни хъфизва).

Капиев (са тIимил ара гана, элкъвена сегьнедал хтана):

— Гьа икI, писателрин Союздин пишкешдикай арадал атай затI хьанач. Гьа месериз къачур яхцIурни цIуд юкI читинилай гъейри, Сулейманаз гьавайда гузвай са затIни къачуз кIан хьанач. (Са геренда кисна, къултухдай чарни карандаш акъудна, вич-вичик рахазвайда хьиз лугьузва):

— Сятдин йифен пуд тамам хьанва, заз ахвар къвезвач. Зи вилик за исятда Сулеймана авур ихтилат кхьей дафтар ква. Ихтилат адан кьисметдикай, Кремлдин трибунадихъай ада авур рахунрикай я. Вичин хайи чилин вилик садлагьана хци хъхьай кьуьзуь касдин вилерикай, адан къуьнерихъ агалтай луварикай я. (Кисна). Сулейман, кьил агъуз­на, вилер акьална, ацукьнава. Ксанвани ам? Я тахьайтIа, фикирри адан гуьгьуьлар залан авунвани? (Са геренда кисна).

— Играми Ватан, ингье ам, ви зурба хва! Адан чин разивили, дамахди, гъалибвили садрани тахьай хьиз экуь авунва. И нурди кIвал экуь авунва. Адан къаматда ахьтин инанмишвал, таъсир ийидай секинвал ава хьи, на лугьуди, шегьер вири адан архайинвилин къаравулда акъвазарнава ва ина ам иеси я… Москва, гьуьл хьиз, хкаж жезва, лепеяр къерехриз гадарзава. Зи чиниз стIалар хъчезва, за пIузаррал кьел гьиссзава – ам даимлухдин кьел я.

Пакизат Фатуллаева