Гзаф хуш къведай гафар тушни: “Жуван лезги чIал квадармир, адан бинеяр хвена кIанда”.
Эхиримжи вахтара “Лезги газетдин” чинра хейлин макъалаяр гьа и месэладиз талукьарнава. Зани лугьузва: “Аллагьдиз шукур хьуй, гена чи чIалан къайгъуда авай муаллимри, алимри, писателри и месэла къарагъарнава”.
Дугъриданни, им лап еке фикир гана кIанзавай месэла я. Анжах са кхьинралди лезги чIал хуьз жедач. Кхьейди кIелдайбурни герек я эхир!
Аялар авай жегьил диде-бубайри кIелна кIанда чи газетар. Жуван чIалал акъатзавай а затIар гьардан кIвале хьана кIанда…
За кIвалахзавай идарадиз чпин аялар гваз диде-бубаяр атайла, жуванбур тирди чир хьайила, зун лезги чIалал рахаз алахъда. Са шадвал чпик акатда: “Вууув…, чан вах, гьикьван шад жеда жуван чIалал рахайла!..”
Махачкъалада гзаф идарайра кIвалахзавай къуллугъчийри чеб лезгияр тирди чирдач. И кар далдаламишиз алахъда.
Бязи дидейрикни “Я лезгинка, но я лезгинский язык не знаю” лугьузвайбурни квачиз туш.
Жуван чIал, жуван диде хьиз, кIан жеда. Гьикьван регьят жеда чандиз, куьчеда, автобусда, са яргъа чкада авайла, япарихъ лезги чIалан сес галукьайла!
РикIин къеняй жуван миллет, жуван дидед чIал кIанибуру чпин хизанда, чеб гьина яшамиш жез хьайитIани, ам квадардач, еке савкьат хьиз хуьда. И жигьетдай заз са кьве келима лугьуз кIанзава.
Са 4-5 йисан вилик зунни зи вах Америкадиз Чикаго шегьердиз мугьмандиз фена. Анани самбар лезгияр яшамиш жезва. Чун аниз чепивияр тир Заловри теклифна фенвайбур тир. Ана Залова Разиятан диде, стхаяр, абурун хизанар, сад-садавай яргъа мензил авачиз, чпин хсуси кIвалера яшамиш жезва. ЧIехибуру кIвалахзава, аялри школада, институтра кIелзава.
Гьафтеда 3-4 сеферда абур санал гагь и стхадин, гагь муькуь стхадин ва я вахан кIвале, дидени галаз, кIватI жеда. Вири михьи лезги чIалал рахада. Аялризни дидед чIал хъсандиз чида. Дуьз лагьайтIа, жегьилар кьилди кIвале кIватI хьайила, ингилис чIалални рахада. Чпиз гьакI регьят я лугьуда.
Зун инанмиш я, чнани бязи вахтара “урусдалди гъавурда тваз регьят я” лугьузва кьван. Заз чиз, гьабурузни гьакI я. Университетда кIелзавай Разиятан руш Эммадиз кьуьзуь бадедихъ галаз урусдал ваъ, ингилисдал ваъ, лезги чIалал рахух лагьана, буйругъ гана дидеди. Яни адаз вичин аялри дидед чIал хвена кIанзава.
Нью-Йоркда чун кафеда ацукьнавайла, зи япарихъ векъидаказ “инал ацукь” лагьай лезги сес галукьна. 30 йисан яшда авай хьтин дишегьлиди бубадин гуьгъуьниз къарагънавай аял вичин патав ацукьар хъувуна.
Зун адан патав фена, лезги чIалалди, “Вун лезги яни?” лагьана, хабар кьуна. Къудгунна къарагъна, ада “Эхь, куьн гьинай я?” лагьана, хабар хкьуна завай. Таниш хьайидалай гуьгъуьниз чир хьайивал, адан уьмуьрдин юлдаш марокканви Агьмад тир. Абур 5-6 йис вилик эвленмиш хьанвай. Гададин (аялдин) 4 йис тир. Чеб-чпив абур ингилис чIалал рахазвай. Амма аялдиз гьар жуьре чIалар чирнава. “Эвелни-эвел лезги чIалал “бах” лагьана” лугьуз, шадвалзавай лезги ваха.
Ам сив хуьзвай варз тир, абурув кьведавни сив гвай. Аялдивай гьелелиг гатун яргъи йикъара сив хуьз жедач лугьуз, Агьмада са къапуна аваз тIуьн гъанвай адаз…
Москвада чи магьшур морж, ватанэгьли (рагьмет хьуй вичиз) Селимов Расул яшамиш жезвай. Москвада хана, чIехи хьанвай адан кьве аялдиз, михьи лезги чIал чидай. Адан руш, школадай ахъаяйла, гатуз Кьасумхуьрел хтайла, тажуб хьана, бадедивай хабар кьадай: “Диде, зун лезги чIалал рахайла, куьчеда авай рушари заз урусдалди вучиз жаваб гузвач” Судаба дидеди зарафатдив, чан руш, абуруз лезги чIал чизвач хълагьдай.
Мад са зарафатдин дуьшуьш. Египетда ял ядай вахтунда, гьикI ятIани, чун акъвазнавай мугьманханадин цлалай са шикил авай рамка аватна. Ана михьивилерзавай дишегьлиди са жегьил гададиз эверна. Ам цлаз килигна, араб чIалалди са вуч ятIани лугьудайла, заз “масмар” лагьай ван атана. За тадиз кроватдин кьилихъ аватнавай мих хкажна. “На тебе масмар” лагьайла, арабар кьведни хъуьрена. “Ваз гьинай чир хьана, за вуч лугьузватIа?” — хабар кьуна арабди вичиз чидай урус чIалал. За дамахдивди хълагьна: “Масмар чи чIалални масмар я (мих). Дуьз лагьайтIа, чна масмар еке михиниз лугьузва”.
Чун ана амай кьван вири йикъара а араб дишегьлини итим, зун акурла, тадиз хъуьредай, са вуч ятIа лугьуз, хъуьтуьлдиз рахадай. Гьа са гафуни — “масмарди” — чун чаз чими авунвай.
Тамаш садра, гьихьтин къуват аватIа жуван чIалахъ!
Зи диде-буба алатай виш йисан 35-40-йисара чирвилер къачур, чпини яргъалди школада муаллимвал авур инсанар тир. Ругудакай са аялдивни абуру “мама”, “папа” лугьуз туначир. Чна, чи халкьдин арада яшамиш жез, “дах”, “бах” лугьудай.
Чи лезги чIал лап къадим чIаларикай сад тирди фадлай субутнава. Чи ата-бубайрилай атана агакьнавай чIал чна вучиз квадарзава? Чи чIалани, дугъриданни, самбар гафар ава маса чIаларай атанвай. И гьал вири чIалариз хас я.
Гьар лезгидин кIвале, хизанда жуван чIалал рахайтIа, абурувай чIал, имарат яз, къвезмай несилрални агакьариз жеда.
Чи лезги вах, шаир Ася Абасовади вичин “Лезги чIал” шиирда икI лугьузва:
Дидедин чIал, бубадин чIал,
Зи гуьзел чIал, зи лезги чIал,
Сифте яз за “диде” лагьай,
Играми тир зи багъри чIал.
Хуьх жуван чIал, девлет я ам,
Руьгьдин къуват,суьрсет я ам,
ЧIалал лезги рахух, дустар,
За квез гузвай къимет я ам.
Тамила Набиева, РД-дин лайихлу муаллим, РФ-дин образованидин гьуьрметлу работник
