Са философди лагьайди тир: “Чна уьмуьр кьатIунзавай тегьер уьмуьрдилай вичелай гьамишанда усалди жеда”. И гафар субутарзавай са ихтилат ийиз кIанзава заз. Етим Эминан “ТIварун стхадиз” шиирдикай я. Рагьмет хьайи Агьед Агъаева кхьизвайвал, а шиир Эмина ихьтин са вакъиа хьайила туькIуьрайди я.

…Кьвед лагьай паб вахчун фикирда авай са кас Ялцугърин къазивиле кIвалахзавай Етим Эминан кьилив адал меслят гъиз атана. Эмина адаз, кьвед лагьай паб хкайла, туькI­вей кIвале къияматдин къал жеда, герек авач лагьана жаваб гана. Ихьтин меслят вилив техвей а кас Эминакай бейкеф яз хъфена. КIирийрин хуьрени Эмин лугьудай са кас яшамиш жезвай, гьамни къази тир. КIирийрин къази шаир Эминан хванахва тирди чизваз, кьве паб кIанзавай касди шаирдилай адаз шел-хвал авуна. КIирийрин къазиди Ялцугърин къази гьахъ туш, бес шариатди кьуд пабни гъидай ихтияр гузва, ялцугъви­диз яб гумир, гъваш жуваз кьвед лагьай паб лагьана, вичин па­тав атанвай кас рази авуна рахкурна. Гуьгъуьнай хабар ра­­къур­нани ва я тахьайтIа гьикI хьа­натIа чидач, Эминан хванахвадинни а кьвед лагьай паб кIанзавай касдин шаирдилай наразивилин ихтилат са ни ятIани Эминан япарив агакьарна. Акьуллу меслят гуналди тахсирдик акатай Эмина кIириви тIварун стхадиз шиир-жаваб рахкурна. Шаирди вичин чIала айгьамдалди гьам кьве паб гъуниз темягь авай итим, гьам адаз и ихтияр гузвай къанунар вичиз хуш туширди къалурна. Эмина вичелай тIварун стхадиз шикаят авур касдикай ва пара папар гъуникай икI лагьана: “ТIварун стха, зид а касдив гьуьжет туш… Зун Эмин я, заз шикетар чидайд туш, Шикетчидихъ галаз рекье фидайд туш…”

И гафари къалурзава хьи, Эминаз вичелай шикаят ийиз КIирийрин къазидин патав фейи кас акьван такIан хьана хьи, шаирдиз адакай мад рахазни кIан хъхьанач. Шиирда кьвед лагьай паб гъунин меслят авур вичин тIварун стхадикай Эмина ягьанатарна:

Мубарак хьуй гъидай касдиз — пудни гъуй;

Вуч гаф ава, шариат я — кьудни гъуй;

Мални меслят вичинди я, — цIудни гъуй,

Мадни артух сандухдин паяр жеди.

Гьелбетда, и “цIудни гъуй”, “мадни артух сандухдин паяр же­ди” лугьур гафар кьвед лагьай паб вахчуз кIанзавай касдиз­ шаирди лагьанвайди виридаз чизвай, амма а кьве паб кIан­завай “игитдин” тIвар вуж тиртIа, къенин йикъалди садазни чизвачир.

Эминан шиирдай аквазвайвал, ам Куьре округдин къазийрихъ галаз вичиз кIан хьанмазди, меслят ийиз ва гьабурун меслятрал рази тежедай мумкинвилер авай кас тир. И кар чир хьуни чун а кас вич къазийрикай тир лагьай фикирдал гъизва. Амма и фикирди чаз адан тIвар вуж тиртIа, гьам чирзавач…

Адан тIвар чаз и мукьвара чир хьанва. Чир хьунин себебни ихьтинди я.

Лезгийрин машгьур алим Алкьвадар Гьасан эфендидин “Диван аль-Мамнун” ктаб Москвада араб чIалай урус чIалаз таржума авунва ва чапдай акъудуниз гьазурна куьтягьзава. А ктабдай аквазва хьи, Эминаз чидай а кьвед лагьай паб кIанзавай кас Гьасан эфендидизни чидай кас тир. Адакай чи машгьур алимди ктабда икI кхьенва (Алкадари Гь.Диван аль-Мамнун. — Темир-Хан-Шура, 1913, ч. 99-100):

“Вичин рехи хьанвай чурудиз, жендекда авай туьнт­вални къизмишвал зайиф хьуниз килиг тавуна ва гьакIни вичиз къедалди куьмекни чара хьанвай папа ханвай рушаринни гадайрин кьадар пара хьуниз килиг тавуна, зи дуст, рагьмет хьайи гиливи Гьажи малла Мисрихана (къуй ам Аллагь-Таалади хъсан ниэр авай женнетдин багълариз яшамиш жез ахъайрай) вичиз мад сеферда эвленмиш жедай ният авайди лагьайла, кьвед лагьай паб хкана, а кардиз дуьз гьазур тахьана, сад лагьай папа, мукьва-кьилийринни аялрин вилик гьарай ацалтна шехьиз, са йикь акъудайла, за адаз (Гьажи малла Мисриханаз) кагъаз ракъурна, и шиир кхьена, анжах рикIин сидкьидай ийизвай меслят яз:

Дуст Мисрихан, мад кIанзавай чамран бахтар,

Вун уьмуьрдин аршда аваз, фенва вахтар.

Гьи руш себеб яз кьатIузмач ви фикирди

Къе вун чуру рехи хьанвай яцIак тирди?

 

Вун гьикI хьурай мад чамвилин гваз макьамар,

Куьрс хьанвайла рех янавай ви рацIамар.

Жегьил, иер рушар хьурай ашукь ви квел,

Ви экв-жамал квахьнавайла, амачиз гел?

 

Я чан стха, вуна дерт зи рикIе твамир,

Къе вахъ шадвал авач лугьуз, кьинер кьамир.

Бес я ваз паб, ваз аялар пишкеш авур, –

Регьятвал я ви вилериз пака абур!

 

Ви паб язва такабурлу, варлу инсан,

Яшдив кьадай акьул авай, пара хъсан.

И гафарик гьич са кIусни зарафат квач,

Я ниятни вун ицитIдай, дуст, захъ авач.

 

Вун уях хьухь, ви жегьилвал алатнава,

Фикирмир хьи, вакай жеда кьведаз дава.

Акурди я заз къуччагъар кьве паб гъайи,

Кьведазни чеб пайиз тежез, гьелек хьайи.

 

Им зи гаф я, эгер зи гаф хуш тахьана,

Къаст кIеви яз, хьайитIа мад паб хкана,

Кьвед лагьай паб ваз Аллагьди гайи кар хьуй,

Квез бахтар гуй, цуьквер хьтин бицIекар хьуй(1)

И шиирдай чаз Гьасан эфендидин къаматдин икьван гагьда ашкара тушир  тереф аквазва. Чаз ам неинки илимдин ахтармишунриз, гьакI уьмуьрдин, яшайишдин агьвалатризни акьуллу вилерай килигай кас хьайиди аквазва. ГьакI хьайи­ла, Эмина хьиз, гьадани вичин шиирда пара папар гъиз кIан­завайбурукай, а кардиз динди рехъ гузва­тIани, ягьанатар авунва, вучиз лагьайтIа, акьул авайбуруз аквазвайвал, а кар хизан кIандай касдиз хуш жедайди  туш…

Гьасан эфендидин и шиирди чун Гилидал гъана. Гилидал­ чна авур ахтармишунри къалурзава хьи, дугъриданни, Етим Эминани Гьасан эфендиди кьве паб кIан хьуникай кхьей шиир­рин себеб гьа са кас хьана. А касни тир пуд хуьруьн — Ги­лий­рин, Чепелрин ва Хакийрин — къази гиливи малла Мисрихан. Адан паб Мухлисат ярагъви Абдулгъанидин руш тир. Мухли­сатан гъвечIи вах Салигьат Гьасан эфендидин уьмуьрдин юл­даш тир. Яни Алкьвадар Гьасан эфенди гиливи малла Мисриханан гъвечIи бажанах тир. И кар себеб яз, еке алимди Мисриханаз эрк кваз “рацIамар куьрс хьайи” “яцIак” лугьуз­вай кьван!

Малла Мисриханан невейрин сивера къени чпин ата-бубадиз кьвед лагьай паб хкиз кIан хьайи кьиса ама. Абурун их­тилатрай, атана са яшдихъ агакьайла, адаз кьвед лагьай паб хкиз кIан хьана. И кардиз акси тир Етим Эминавайни Гьасан эфендидивай ам, чIалал гъана, акъвазариз хьанач: ада гьуьжетни чIугуна, вичиз кьвед лагьай паб хкана.

И вакъиади малла Мисрихананни Етим Эминан, КIириви Эминан ва Гьасан эфендидин арайра авай дуствилин ала­къа­яр къурна. Мисриханан невейри лугьузвайвал, и кар акур Кьасумхуьруьн къази Кьасума, са жунгав тукIуна, абуруз кьу­­­дазни, садаз садакай хабар тавуна, вичин кIвализ мугьманвиле теклифна, абур санал ахцукьарна, дустар хъувуна.

Дуствал Мисрихана давамарна. Иллаки —  вичин бажанах­дихъ галаз. Гьасан эфендиди вичин ктабда кхьизвайвал, ам суьргуьндиз акъудайла, адаз датIана Куьредай кагъазар кхьизвайди, адан гуьгьуьл кьазвайди, вичин ивидин мукьва-кьилияр квачиз, тек са гиливи малла Мисрихан тир.

Гьасан эфендидин “Диван аль-Мамнун” ктабда гьа малла Мисрихана ктабдин автордиз шиирралди кхьенвай са шумуд кагъазни ава. А шииррай  гиливи Мисрихан пара савадлу, бажа­рагъ авай шаир хьайиди аквазва. Гьайиф хьи, къедалди адакай­ лезгийриз хабар авачир. (Зи фикирда гили­ви малла Мисриханакай, аданни Гьасан эфендидин ала-къай­рикай, адан тухумди­кай, адан шаирвилин яратмишунрикай, а яратмишунрин чешнейрикай и мукьвара кьилди са макъала кхьин ава. Заз чиз, са бязибуру хьиз, санани гелни авачир “гуьлгер таватринни”  “лезги хамдийрин” тIварар винел акъуддалди, дуьньядал якъин яшамиш хьайи, ктабра авай гиливи Мисрихан хьтин шаиррин тIварар лезги халкьдин культурадин тарихдиз хкун хъсан я…)

И зи гъвечIи макъала кIелзавайбуру, мумкин я, хабар кьун: макъаладин сифте кьиляй а философдин гафар вуч паталди  рикIел хканвайбур тир?

Бес гьикI рикIел хкидачир, Етим Эминан машгьур шиирда­ авай, кьвед лагьай паб кIанзавай итим гьакъикъатда савадлу кас ва бажарагълу шаир гиливи Мисрихан яз акъатайла? Бес и дуьшуьшди чна уьмуьр кьатIунзавай тегьер уьмуьр­­ди­лай вичелай усал тирди къалурзавачни?

Гьа кар субутзава Гьасан эфендидин “Диван аль-Мамнун” тIвар алай ктабда кхьенвай шиирри ва абур арадал атай шартIарикай еке алимдин ихтилатри. Низ чида, а ктабди, ам чапдай акъатайла, лезгийрин тарихдин ва культурадин мад гьихьтин сирер чаз ахъай хъийидатIа!   Амукьзавайди а ктабдиз экв акунал вил алаз акъвазун я…

_________________________

1. Гьасан эфендидин араб чlалал кхьенвай шиир цIарба-цIар урус чIалаз таржума авурди И.Р.Насыров я,  лезги чIалаз элкъуьрайди —  Мансур Куьреви.

Мансур Куьреви