Машгьур педагог К.Д.Ушинскийди лагьанай: «ЧIалан къене халкь ва Ватан руьгьламиш жезва. Гьина хайи чIал квахьда, гьана халкь хкатунин бине жеда».
Дидедин чIал. Акьул, къанажагъ артмишзавай, чирвилерин алемдиз рехъ ачухзавай милли медениятдин чешмени руьгьдин девлет. Дидедин некIедихъ галаз чIал руьгьдиз гьахьай касди ам эхиримжи нефесдал кьван хуьнни авуна кIанда.
ЧIалан патахъай мацIахайвал авун — им къанажагъдин зайифвал, акьулдинни кьатIунунин кесибвал я. Вучиз чун жуван халкьдин руьгьдин культурадиз, милли такабурвилиз, чун яшамиш жезвай лезги чилиз вафалу жезвач?
Аялзамаз шегьерриз акъатна, къанни цIуд — яхцIур йисарилай хуьруьз хтайлани урус са гафни кутан тийиз, хайи лезги чIалал рахадай инсанар чи хуьрера тIимил авани?! Абуру чак хайи чIал ва Ватан кIан хьунин руьгь кутазва.
Алай вахтунда шегьерра яшамиш жезвай хейлин жегьилриз дидедин чIал я ерли чизвач, я тахьайтIа, гъавурда акьазва, амма рахаз жезвач. Шегьеррай хуьруьз кIелиз хтай аялар дидедин чIалан тарсариз физвач, «зун шегьердай я, заз ам герек авач» лугьуз.
Бязи диде-бубайри, чIехи къуллугърик квай инсанри, хайи чIал чир тахьун адетдин кардай гьисабзава. Лугьузва хьи, чи чIал алай аямда анжах хуьруьн ва райондин сергьятда герек къвезва. Бес им жуван тарихдихъ, культурадихъ, медениятдихъ ва эдебиятдихъ галаз алакъа квахьна лагьай чIал тушни?!
Гьуьрметлубур! Бес гьа лап фад вахтара бажарагълу шаирар тир Кьуьчхуьр Саида, Етим Эмина, СтIал Сулеймана, А.Фатахова ва масабуру къе бязибуруз виле авачир лезги чIалалди тушни эсерар кхьейди, лезги миллет ва чIал машгьурайди?
Гзаф дуьшуьшра школайрин ва маса гьар жуьредин идарайрин кьилевайбуру лезги чIал «кьвед лагьай сортунай» кьазва. Абуруз школада ва хуьре тухузвай мярекатра лезги чIалалди рахаз регъуь жезва. Мисал яз, чавай чи районда тухузвай мярекатрихъ яб акализ жеда. Квез абуру лезги чIалалди шумуд гаф сивяй акъуддатIа, ван къведа. Дидедин чIалав рикI гвачиз, саймиш тийиз эгечIайла я, бязи школайра классдилай къецяй тир кIвалахар урус чIалалди тухузвайди.
Уьмуьр йигин еришралди вилик физва.Телевидениди ва компьютерри инсанар чпиз кIани патахъ элкъуьрзава. Лазим атай чкадал лагьай дуьз гафуни инсандин руьгьдиз, къанажагъдиз еке таъсир ийида, инсандив, вич яшамиш жезвай девирдиз килигна, вичи нин тереф хуьдатIа, нелай чешне къачудатIа аннамишиз тада. Чазни чи лезги литературада аялрин тербиядиз хъсан патахъай таъсирдай чешнеяр гъиз жедай эсерар гзаф ава.
Чна тарс ва тербия къачузвай кьилинбур дидед чIал ва адан куьмекдалди яратмишнавай руьгьдин девлет я. Абуру чаз уьмуьрда акьуллувал, камаллувал инсандин руьгьдин къуватдиз элкъуьнин кьилин шартI, абур ахлакьдин лишанрикай иллаки къиметлубур тир намуслувилихъ, гьахълувилихъ, гъейратлувилихъ галаз сад хьуникай ибарат тирди ачухарзава.
ЧIал неинки рахунин ва инсанрин арада жезвай алакъайрин алат, ам гьакI инсандин беденди кужумнавай, руьгьдинни къанажагъдин девлетлу тарихни тежриба авай халкьдин гьар йикъан яракь тирди, аялрик дидедин, гьакI урус ва амай чIаларни кIан хьунин руьгь кутунин, абурун лексикадин запас артухарунин, рахазвай кас гъавурда тваз жедайвал жуван фикир лугьунин важиблувал чна школада амаз кьатIузва.
Чи писателрини чIалан михьивал хуьниз, ам кьакьан дережадиз акъудуниз, квадар тавуниз эвер гузва, абурун эсерри чIал вилик финиз къуллугъзава.
«Эминанни Сулейманан саз я вун», — кхьенай А.Фетягьа. Эхь, дугъриданни, Эмина лезги миллет ва лезги чIал кьуд пата ашкара авуна.
«Зи лезги чIал, дидедин чIал – дуьньядин вири чIехи чIаларилай ширинди…», — кхьизва чIалан чIехивиликай, кьакьанвиликай, гегьеншвиликай шаир А.Къардаша.
«АлудайтIа эгер за вун рикIелай, къадим гъун хьиз, квахьрай зунни чилелай».
«ЧIал квадарайтIа, чун са затIунивайни халкь хьиз таз жедач» — им Ф.Нагъиеван гзаф эсеррин кьилин тема я. Ада лезги халкьдин тарихда чи чIала къугъванвай роль квахьзавайдакай ихтилатзава, чIал хуьн важиблу кар тирди къейдзава.
ЧIалан хазинада шумудни са девирдин тарихда кьиле фейи акъажунар, дердер, гъамар ава.
Муьзеффер Меликмамедова лагьайвал, «зи бахтуниз акъатай икьван ширин, икьван дерин чIал дагълари гана чаз». Вучиз лагьайтIа, чун дагъвияр я.
Дидедин чIаланни литературадин патахъай гьамиша газетризни журналриз чIалал рикI алай алимрин, муаллимрин, шаиррин гзаф макъалаяр акъатзава. Абур вичел лезги лагьай тIвар алай, беденда лезги руьгь авай гьар са касди кIелна, веревирд авуна кIанда.
ЮНЕСКО-ди гьар йисан 21-февраль дуьньядин халкьарин дидед чIаларин Югъ яз малумарна. Им гъвечIи чIалар хуьн патал важиблу кIвалах я. Ида гьар са чIалан иесидин рикIел чIал хуьн вичин буржи тирди хкизва.
ЦIийиз акъатай ктабар школайрин библиотекайриз хквезмач. Я маса гудай, къачудай чкаяр, ктабханаярни амач. Я аялри ктабар кIелни хъийизмач.
«Ватан авачирди виждансуз жеда» лагьанай чаз бубайри. Чаз чи Ватан гьикьванди ятIа, адан сергьятар чирначир, абурун тум-кьил авачир. Ватан жуван уьлкведин халкь яшамиш жезвай эхиримжи шегьердал, хуьрел, убадал куьтягь жезва. Ватан гьар са касди жуван дидедин нек хъвайи чка я. КIвал гьинай хьайитIани маса къачуз жеда, амма гьикьван пул хьайитIани, вавай Ватан ва диде маса къачуз жедач. Гьар са касдиз вичин диде ва адан чIал багьа я. Дидеди чаз Ватан гьим ятIа, вуч ятIа чирзава. Ахпа чун Ватандин ял ва нефес чIугваз, адан адетралдини къанунралди чIехи жезва. Чна уьмуьр акур бубайривай Ватандин уькIуь-цурудакай тарс, чирвал къачузва.
Хайи чIал — миллетдин хазина. Сифте сивяй акъатай гаф дидед чIалалди тир. Инсаният виликди фин патал халкьди вичин тежриба несилрилай несилрал агакьарзава. И жигьетдай дидедин чIал виридалайни чIехи алат я, адалди хайи тарих, культура чирзава.
ЧIал халкьдин руьгь я. Ада миллет арадиз атунин тегьер, уьмуьрдин тежриба ва гьакIни гьар са миллетдин культура къалурзава, гьар са инсандин уьмуьрда кьетIен чка кьазва, ам са шумуд несилдин чIехи зегьметдин нетижа я. Чна хазина-нетижа, гьелбетда, хуьни лазим я.
«Дидед чIал тийижир инсан чIехи бахтуникай магьрум я» лугьузва халкьдин мисалда. Садни и бахтуникай магьрум тахьурай. Умудлу я хьи, зи багъри лезги чIала амай чIаларин арада лайихлу чка кьада ва виликди еримишда!
Лезгият Шагьпазова, ДГУ-дин филфакдин РДО-дин 3-курсунин студентка
