Са шумуд йис идалай вилик “Лезги газетда” Махачкъалада дидед чIалаз талукь бязи месэлаяр гьялун патал чи халкьдин нуфузлу векилрикай, лезги чIалан бажарагълу пешекаррикай ибарат тир комиссия тешкилнавайдакай кхьенвай. Амма а комиссияди кьиле тух­вай кIвалахдин бегьер малум хьанач.

Зи фикирдалди, ахьтин комиссияр Да­гъустандин муькуь халкьарихъни ава же­ди. Вири санал, са фикирдал атана, абу­ру республикадин гьукумдин талукь идарайриз милли чIалар квахьунин хаталувилик квайди малумарун ва и кардин вилик пад кьун патал абурун вилик герек тир серенжемар кьабулунин месэла эцигун лазим я.

Ачухдиз лугьун: амай предметрив гекъигайла, хайи чIалан тарсариз кьвед лагьай дережадин тарсариз хьиз килигзавай мектебар тIимил авач. Винидихъ тIвар кьунвай комиссиядин буржарикай сад мектебра лезги чIалан тарсар тухунин дережа хкаждай серенжемар кьабулун хьун лазим я.

Гьам дидед чIалай тарсар тухузвай муаллимрин, гьам филологиядин факультетра кIелзавай студентрин, гьамни мектебра чирвилер къачузвай аялрин жавабдарвал хкажун патал 9-класс акьалтIар­завайбуру дидед чIалай чарасуз ОГЭ вахкана кIанда. Гьелбетда, им регьят кIвалах туш: сифте нубатда мектебар бес кьадарда ктабралди ва куьмекчи пособийралди таъминарун чарасуз я, ОГЭ-дин материалар гьазурунизни хейлин вахт ва пулунин такьатар герек жеда.

Гагь-гагь заз акI жезва хьи, зи гафар баябан чуьлда кIеве гьатнавай касдин гьараюнин ван я. Мектебрин кIвалахдал гуьзчивалзавай идарайрин векилри ша­гьид­валзавайвал, гьукуматдиз ктабар акъудун патал пулунин такьатар бес жезвач. Гьич чIалахъ жедай делил туш. Эгер халкь вири рекьерай вилик фена кIанза­ватIа, образованидиз кьетIен фикир гун важиблу я. Маса рехъ авач.

Са кардин патахъай мад сеферда лугьуз кIанзава: хайи чIал хуьн патал чи халкьдин нуфузлу, варлу ксарин ва вири лезги жемиятдин куьмекдалди махсус фонд тешкилун лазим я. И месэладикай газетдиз виликдайни макъалаяр акъатна, амма гафар-чIалар гьелелиг крариз элкъвенвач…

Гила хквен чун лезги чIалай ОГЭ кардик кутунин месэладал. Эгер гележегда мектебра дидед чIалай ОГЭ вахкун кардик акатайтIа, заз ам урус чIалай ОГЭ-дин ва ЕГЭ-дин материалар туькIуьрна­вай жуьре теклифун кутугнаваз аквазва.

Умудлу я, абурухъ галаз таниш хьайи­ла, кIелзавайбуру, иллаки пешекарри, газетдин чинрилай чпин фикирарни лугьуда. Теклифзавай тапшуругъар, 9-классрин аялрихъ кIелунин йисан 1-паюна хьун ла­зим­ тир чирвилер фикирда кьуна, туь­кIуьр­­­нава. Чна мектебра кIел­завай аялриз­ чпихъ лезги чIалай гьихьтин чирвилер аватIа ахтармишуниз эвер гузва. Агъадихъ гузвай тапшуругъар гьялна, жавабар “Лезги газетдин” редакциядиз рекье тур. Вири­да­лайни гзаф баллар къазанмишай пуд аялдиз, савкьат яз, редакцияди “Етим Эмин: цIувай куз тахьай цIарар” ктабар гуда.

Тапшуругъар

I-пай

Диктант

Имтигьан вахкузвайбуруз адетдин жуьреда текст кIелзава.

II-пай

• Текст кIела ва тапшуругъар тамамара

(1) Мегьамед, цIун патав ярх хьана, цифериз килигиз, хиялри тухванвай. (2) Адаз и йиф юкъуз зегьем хьайи чили акъадарзавай нефес хьиз я. (3) ВацI секиндиз авахьзава, кьуд пад ламу хьанва, кьежей къванеринни тарарин пешери нур гузва. (4) Мегьамеда цIай къизгъин хъувуна, еке ялав акъатна, гьасятда туьхуьнни хъувуна, къарагъай гумади вацIухъ еримишна, гьанихъ цIун ялаврини лепе гана. (5) Тамукай хьиз Мегьамедаз са нин ятIани чинебан нефесдин ва хъуьтуьл камарин ван атана. (6) Ахпа адаз лап мукьувай цIугъ авунин ван атана. (7) Ингье цIун патав къвалалай чIар фенвай зурба са кицI агатна. (8) Ам хъел квачиз Мегьамедал элуькьна. (9) Ахпа тамун хъендикай къуьне­ чанта авай, рехи чуру квай буьркьуь къужа пайда хьана. (10) Мегьамеда, къарагъна, адаз цIун патав чка гана, ргар яд хъун теклифна. (11) Буьркьуьда вичив гвай чантадай лаваш, ниси, ичер акъудна, яйлухдал эцигна. (12) Фу тIуьрдалай кьулухъ абур цIун патав къаткана. (13) Мегьамед гьасятда ахварал фена. (14) Чинал алкIанвай ветIеривайни адаз манийвал ийиз жезвачир. (15) Буьркьуьди лагьайтIа, геждалди чин цавухъ элкъуьрна, ярх хьанвай. (16) Буьркьуьди виликан солдат — артиллерист тир. (17) Ада урусрин армияда къуллугъна, ахпа ам гуьгьуьллудаказ Шамилан патаз атана, ада мусурман дин кьабулна. (18) Амма са кьадар яшар хьайила, ам гъавурда акьуна хьи, инсандин шадвал куьруьди, атана алатдайди, гзаф вахтара тапанди жезва, пашманвал лагьайтIа, гьамишалугъди я. (19) Шадвал, цIайлапан хьиз, куькIвена, квахьда, пашманвили, цава авай гъетери хьиз, секиндиз экв гуда. (20) И экуьни жуван мукьвабурукай, алатай уьмуьрдикай, малум тушир гележегдикай фикирар арадал гъида.­

(Георгий Михайлович Лезгинцеван “Дагъларай тир инсан” романдай)

 

(2) Винидихъ  ганвай текстинин 3-предложенидай гьарфарилай сесер тIимил тир кьве гаф хкудна, кхьихь.

 

Жаваб: _____________________________________________________________

(3) 1-3 предложенийрай са дурумлу ибара хкудна, кхьихь.

 

Жаваб: _____________________________________________________________

(4) 16-19 — предложенийра авай кечмиш жери вири глаголар хкудна, кхьихь.

 

Жаваб: _____________________________________________________________

(5) 8-13 — предложенийра авай послелогар хкудна, кхьихь.

 

Жаваб: _____________________________________________________________

(6) 1-3 — предложенийра авай галкIурунин союз (союзар) хкудна, кхьихь.

 

Жаваб: _____________________________________________________________

(7) 5-7 — предложенийра авай тIварцIиэвезар хкудна, кхьихь.

 

Жаваб: _____________________________________________________________

(8) 16 — предложенидин грамматикадин диб (подлежащее ва сказуемое) хкудна,

кхьихь.

 

Жаваб: _____________________________________________________________

(9) 3-5 — предложенийрик квай причастияр (причастие) хкудна, кхьихь.

 

Жаваб: _____________________________________________________________

Агъали Закиров,

пенсияда авай муаллим, ЦIийи Къуруш