Квез и шикилдай аквазвай тарихдин артефакт (сурун къван) Къабала райондин Амирван хуьруьн “Алпан сурарай” жагъанвайди я. Заз “Алпан сурар” ибарадал газет кIелзавайбурун фикир желб ийиз кIанзава. За кьатIайвал, къванцел алай албан чIаварин лишанар са гьавада (къванцел абур 1 сантиметр деринвал аваз атIанва) аватIа, эрмени чIалал атIанвай гьарфарин деринвилел 3 сантиметр ала. Вучиз гьа са къванцел атIанвай лишанрин (абурун деринвилин) арада ихьтин тафават ава? И суалдиз жаваб жагъурун са акьван четин кар туш.
Кавказдин Албаниядин къадим хуьрерин мулкарал чун сифте нубатда къадим сурарихъ, тарихдин жуьреба-жуьре чешмейрихъ къекъвезва. Амма сур чIаварин сурарин бязи къванерал эрмени чIалал атIанвай кхьинар акурла, чун мягьтел жезва…
Ша чна, са легьзеда сабур авуна, веревирд ийин. Лезги хуьр ятIани, Амирванда эрменийрин сурарни ава (къе абуруз гавуррин сурарни лугьузва). Эрмени чIалал авунвай кхьинар алай къван “Алпан сурара” гьикI пайда хьана? И кар кьатIун патал тарихдиз гъвечIи сиягьат ийин.
Сурун къванерал атIузвай кхьинар чкадин кьилин диндин чIалал ийизвай. Мисал яз, чав мусурман дин агакьайла, инсан гьа и диндин адетар вилив хвена кучукиз эгечIна. Къе чи гзаф кьадар хуьрерин сурара авай къванерални асул гьисабдай араб чIалал авунвай кхьинар ала. Килисаяр амай къадим хуьрериз кешишар 1830-йисарилай Эчмиадзиндай ракъурзавай. Абурни, гаф авачиз, “Великая Армения: от Черного до Каспийского морей” идеологиядин лукIар тир. Зун удинрин (лезги чIаларин хизандай тир миллет) Нидж хуьре абурун (яни эрменийрин) “устIарвилин” ядигаррин шагьид хьанай. Аламатдин кар тир, ХIХ асирда Нидждиз атай, “чантада сунтни кIута авай” эрмени кешишри удинвийрин тарихдин, албан-удин кхьинар алай гуьмбетар, лугьудайвал, дармандиз хьайитIани, тунач. Халкьдин 99,9 процент удинар тир ва чпин хайи чIалал хсуси кхьинар авай и миллетдин хуьрерин килисайра, сурара авай кхьинар вири эрмени чIалал тир.
Гила чун хквен Амирвандин сурара авай къванцел. Къванцин юкьва авайди албанрин хаш я. Эрменийринди туш (абурун хашунин са пад яргъиди жеда). Кьуд пад сад тир хашуниз терездин ва адалатдин хаш лугьуда. Вични и хаш сифтегьан хашпарайрин (раннее христианство) чIаваринди я. И кар куь тестикьарзава лагьайтIа, ам пешерин (лепестковый) хаш я. Имни чи астральный диндилай амай лишан я.
Мадни са кардикай лагьана кIанда: албан чIаварин сурун къванерал кхьинар атIудай адет авачир. Асул гьисабдай а чIаварин къванерал гьар жуьредин нехишар жедай. Са гафуналди, ихтилат физвай къванцел алай нехишрин винелай эрмени чIалал атIун хъувунвай кхьинар гуьгъуьнлай кьасухдай хъувунвайбур я.
Винидихъ гъанвай делилрин, авунвай веревирдерин нетижаяр кьуналди, зун ихьтин фикирдал атана: чна “Алпан сурара” авай къванерал атIанвай кхьинар, абур гьи чIаларал авунватIани (араб, эрмени, перс), кIелун важиблу я. Са шакни алачиз, а чIавуз чун пара муштулухринни савкьатрин (сюрпризрин) иесияр жеда.
Абир ЭчIехви, Баку
