Камаллу, таъсирдай гафуни гъуьлягъ  тIеквендай акъудда, дагъ юзуриз тахьай­тIани, гафуни рикI зурзурда, инсан къарсурда лугьуда. Ихьтин мисалар, камаллу келимаяр лезгийрихъ гзаф ава. Еке насигьат квай абуру халкьдин акьулдин деринвал къалурзава. Лазим чкадал дилавардиз лагьай камаллу гафунин таъсир зурбади я — ада,  ракьу хьиз, атIуда. Журналист  Ш.Шихмурадованни РД-дин лайихлу экономист Дж.Насибован арада и сеферда суьгьбет мецин гьайбатдикай, гафунин къуватдикай фида.

Ш.Ш. — Урусрихъ ихьтин мисал ава: гаф нуькI хьиз я: сивяй акъатнани, ам хкьаз жедач. Хкьаз жедачтIани, ада гел тазва, таъсирзава эхир.

Дж.Н. — Гаф инсандин акьулдин уьлчме, камалдин цIелхем я. Сивяй акъатзавай гафар гел галачиз квахь тийизвайди виридаз чизва. И жигьетдай шаир Анна Ахматовади вуч лагьанватIа, килиг садра:

Къизилни муьрхъуь кьада,

ктIида гьулданни,

Мармарни руьхъ жеда, пуч жез гьазур я вири,

И чилел мягькем я пашманвал, гъамни,

Анжах гьайбатлу гаф я лап эбеди.

Ш.Ш. — Гаф дуьзвал, гьахъвал, гьакъикъат къалурзавай, тестикьарзавай умудлу такьат, камаллу касдин гъиле гужлу яракьни тирди къадим девиррилай инихъ малум я. Адан куьмекдалди гзаф муракаб месэлаярни гьялиз хьайиди сир туш.

Дж.Н. — Дуьз лугьузва вуна. Гзаф крарикай рахаз  кIанзавач. Анжах важиблу са мисал гъин. Людмила Павличенко лугьудай игит дишегьлидикай гзафбуруз (иллаки — алай девирда) чизвач жеди. Дуьньядин тарихда виридалайни еке агалкьун хьайи дишегьли — снайпер 1942-йисан августдиз ВЛКСМ-дин Москва шегьердин комитетдин секретарь Н.Красавченко ва снайпер В.Пчелинцев квай чи же­гьилрин делегация фашизмдиз  акси уьлквейрин жегьилринни студентрин Ассамблеядиз рекье тунай. И тешкилатдин кьиле США-дин а чIаван пре­зидент Франкелдин Делано Рузвельтан уьмуьрдин юлдаш Элеонора Рузвельт авай. Чибуруз, гьелбетда, II фронт жезмай кьван фад ахъаюн  кIанзавай, амма союзникри и кар яр­гъал вегьезвай. Америкавияр чи делегацияди гъизвай делилрин, “Сталин патал!..” ва маса лозунгрин, II фронт патал пу­лар вучиз ахъай­­на кIанзавайди ятIа, гъа­вур­да акьазвачир, чIалал къвезвачир. Эхирни Людмила Павличенкоди са митингдал икI ла­гьана: “Зи 25 йис я. Фронтда зун фашистрин 309 чапхунчи къирмишиз агакьнава. Лап яргъалди зи далудихъ чуьнуьх хьанвайди аннамишзавачни куьне, жанабияр?!” Игит рушан и ва маса гафари америкавийрин рикIериз рехъ ачухнай, чаз куьмекун патал абуруни чпин сес хкажнай. ИкI, II фронт ачухуник, ЧIе­хи Гъалибвилик Людмила Михайловнадин лайихлу пай ква.

Ш.Ш. — 9-Майдин баркаллу суварин вилик и къагьриман дишегьли рикIел хкана ажеб хьана. Гаф кватай чкадал адакай са тIи­мил зани алава хъийин. Люда Белова 1916-йисан 12-июлдиз Киевдин губерниядин Белая Церковь шегьерда Петрограддай тир слесарь, Граждан дяведин вахтунда полкунин комиссар Михаил Белованни Елена Трофимовнадин хизанда дидедиз хьана. Хизан Киевдиз куьч хьайила, Людади, “Арсенал” заводда шлифовальщиквилени кIвалахиз, 10-классдани кIелзавай. 1932-йисуз Люда Алексей Павличенкодиз гъуьлуьз фена, хва Ростиславни  (1932-2007) хьана. Гуьгъуьнлай чара хъхьана, 1937-йисуз Люда Киевдин госуниверситетдин тарихдин   факультетдик экечIна. Студентка спортдин планервилин ва стрелковый жуьрейрални машгъул жезвай. Дяве башламишай сифте йикъарилай ялавлу ватанперес руш гуьгьуьллудаказ фронтдиз фена. Ада снайпервилин курсарни куьтягьнавай. Люда Павличенко РККА-дин В.Чапаеван тIварунихъ галай, Ленинан орден авай 25-стрелковый дивизиядиз акъатна, Молдавский ССР-дин сергьятрал, Одесса ва Севастополь оборона ийидай женгера иштиракна. Гьа и сифте йикъара Людмила Михайловнади немсеринни румынрин 179 аскерни офицер тергна. 1942-йисан июндиз лагьайтIа, и рекъем 309-дав  агакьна! Абурун арада душмандин 36 снайперни авай. Идалайни гъейри, оборонадин женгера ада гзаф снайпе­рарни вердишарна, абуруз вичин тежриба чирна. 1942-йисан июндиз хер хьайила, Люда Се­вастополдай Кавказдиз акъудна. Сагъ хъхьай­ла, чи делегациядик кваз Канададиз ва США-диз ракъурна. Советрин Союздив еке гьуьрмет авуналди эгечIзавай Элеонора Рузвельтан теклифдалди чи жегьилрин делегация Лацу КIвале президент Ф.Рузвельтани кьабулнай. Канадада Торонтодин вокзалдин гегьенш майдандал чи жегьилар агъзурралди канадавийри тебрикнай. Америкада Людадиз — “Кольт” тапанчи, Канадада “Винчестер” винтовка пишкешнай. Къецепатай хтайла, лейтенант Л.Павличенкоди снайперрин “Выстрел” школада инструкторвиле къуллугъна. 1943-йисан 25-октябрдиз адаз Советрин Союздин Игитвилин тIвар гана. Дяве ­куьтягь хьайила, Людмила Михайловнади СССР-дин ВМФ-дин Кьилин штабда илимдин чIехи къуллугъчи яз кIвалахна. 1956-йисуз “Дяведин ветеранрин Советский комитетдиз” хъфена. 1957-йисуз СССР-диз мугьман хьайи Элеонора Рузвельтахъ галаз кьвед лагьай сеферда гуьруьшмиш хъхьана. 1974-йисан октябрдиз 58 йиса аваз кечмиш хьана. Рагьмет хьурай вичиз. Гьа ихьтин чешнейралди тербияламишна кIанза­вайди я  жегьилар!

Дж.Н. — Гаф — яцIуди, рахун куьруьди жен лугьуда чи халкьди. И жигьетдай заз чи суьгьбетда чи газетдин са нумрада гьуьрметлу Шагьабудин Шабатован са макъаладай цIарарни рикIел хкун хъсан аквазва. “1991-йисан сентябрдин вацра лезги халкьдин “Садвал” гьерекатдин III лагьай съезд тухун кьетI­навай. Сифте Дербентда, Белижда, ахпа Ме­гьарамдхуьрени ам кьиле тухудай ихтияр РД-дин руководстводи ганачир. А вахтунда КПСС-дин Сулейман-Стальский райкомдин 1-секретарь Мусаиб Агьмедов тир. Ада съезд Кьасумхуьрел тухудай ихтияр гана.

Вичи лагьайвал, и ван хьайила, Госсоветдин Председатель М.Мегьамедова, адаз зенгна, икI лагьана:

— Юлдаш Агьмедов, вуна вучиз Кьасумхуьрел съезд тухудай ихтияр гузва?

М.Агьмедова жаваб хгана:

— АкI ятIа, меркезда тухудай ихтияр це. Вири девирра Кьасумхуьр лезгийрин месэлаяр гьялдай центр яз хьайиди я. Гилани и съезд ина кьиле тухун заз асант яз аквазва, гьавиляй за ихтияр гана…”

Вуч хълагьиз жедай кьван икI бинеламишнавай жавабдин гафариз!

Ш.Ш. — Веледар тербияламишунин гьар йикъан кIвалахда диде-бубайрин камаллу гафар, насигьатар балайрив агакьарунихъ, абурун бейнида тунихъ еке метлеб ава. Аял йисари, гьакI гафарини насигьатри чIехи ийиз­вайди я.

Дж.Н. — Камаллу бубадини дидеди чпин веледриз лугьузвай гафари, гузвай наси­гьатри гзаф дуьшуьшра, шартIара якIву хьиз атIуда. ИкI, са сеферда бубади жегьилвилин яшариз акъатзавай вичин хциз лагьаналда:

“Алай девирда бязи жегьилри чпин азад вахт казинойра, ресторанрани саунайра  акъуд­зава. Вазни (фад-геж) а чкайриз физ кIан жеда. Вири кефер пулдихъ тирвиляй, а чкайриз физ кIан хьайила, за ваз герек кьадар пул алай чкадилай къачуна фидай ихтияр гузва. Амма за ви вилик пуд шартI эцигзава: казинодиз фейила, пулдал виридалайни гужлудахъ — чемпиондихъ галаз къугъугъ, ресторандиз анжах йифен цIусадалай кьулухъ, саунадизни йифен кьуларилай алатайла, алад”.

Гадади бубадин гафариз сифтедай артух фикир ганач. Яваш-яваш ада а гафарикай жуьреба-жуьре хиялар ийиз хьана. Къадагъа ийидай чкадал пул харждай ихтияр бубади вучиз ганатIа, ам сакIани гъавурда  гьатзавачир. Алава яз, бубади шартIарни вилик эцигна.­

Хьайивал жеда лагьана, эхирни гадади казинодиз фин кьетIна. Пулни къачуна, фена гада. Къугъунин шартIарай кьил акъудай­далай кьулухъ ада вичиз ви­ри­далайни къу­ватлудахъ галаз къугъвадай ни­ят авайдакай малумарна. Къуватлу кас пака къведа, кьве йикъалай къведа лугьуз, акъа­жунардай мумкинвал сакIани жезвачир. Эхирни гададиз виридалайни къуватлу чемпион атанвайди, адахъ галаз гуьруьшмиш жедай мумкинвал авайди малумарна ва казинодин туалетдин вилик квай кабинадиз фин теклифна.

Къалурай чкадиз фейитIа, ана кьилни куьрснавай, кьецIила авай, анжах са трусик аламай жегьил акуна. Хажалатди кьунвай а касди вад декьикьа идалай вилик вичивай авай-авачир вири квахьайди, вуч хъийидатIа, гьиниз фидатIа чизвачирди малумарна. И карди атанвай жегьилдин бейнидиз  таъсирна, ам дерин фикиррик акатна, кIвализ хтана.

Са кьадар вахтар алатайла, ресторандиз физ кIан хьайитIа, анжах йифен цIусадалай кьулухъ алад лагьай теклиф рикIел хтана, и сирдайни кьил акъудиз кIан хьана. Пулни къачуна, гада йифен сятдин цIусадалай кьулухъ са хъсан ресторандиз фена.

Ресторандин вилик дегьлизда авай гумади, пIапIрусдинни ичкидин ниди гададин зегьле ракъурна. Элкъвена хъфиз кIан хьа­натIани, жегьилдиз вичин фикир эхирдалди кьилиз акъудун хъсан акуна. Ресторандин кьилин залда столрал пIапIрусдин кьатIар вегьенвай кьацIай тарелкаярни суфраяр ала. Пиянзавайбуру кIевиз гьарайзава, сада официанткадиз векъидаказ  эверзава. Пуд лагьайбур чеб галай столрихъ мешребсуз къайдада ахвариз фенва, бязибуруз чеб гьина аватIани чизмач…

И гьалар акур жегьил, тфу гана, и крарини еке пулариз цIай язавайди, инсан вичин мешребдай акъудзавайди кьатIана, кIвализ хтана.

Саунадизни гада, бубади лагьайвал, йифен кьуларилай кьулухъ фена. Суфатар патахъ хьанвай пиянзавай итимарни папар, ичкидинни пIапIрусдин ни, такIан, экъуьчун къведай хьтин чиркинвал…

Гада гъавурда акьуна хьи, жуван вилералди акуна хъсан хьана — чIехибурун гафари, къадагъайри жегьилриз таъсирзавач. Дуьз рекье аваз финилай, намуслувал, эдеблувал хуьнилай хъсан кар авач…

Ш.Ш. — Гьар са касдин бейнида, лугьун хьи, кьве жанавурдин арада хьтин «женг» кьиле физвалда. Са пата — хъел, писвал, пехъивал, нефс, ихтибарсузвал, гьахъсузвал, таб-гьилле, тек са вич кIан хьун, кьуру дамахар… Муькуь пата — регьим, ислягьвал, муьгьуьббат, умуд, гьакъикъат вилив хуьн, вафалувал, гьахълувал, ягь-намус, инсанвал… Къуй виринра гьамиша кьвед лагьай терефди гъалибвал къачурай!