Дугъриданни, 22-сентябрдиз Дербентда Валентина Матвиенко ва Сергей Меликов кьиле аваз («Россиядин тарихдинни медениятдин ирс» лишандик кваз тешкилай) Россиядин парламентдинди тир IX форумда зани иштирак авурла, важиб­лу месэла виниз тир дережада веревирд авурла, тарихдинни медениятдин пак ивирар хуьн чи пак буржи тирди заз мад сеферда ашкара хьана. Гьаниз  килигна заз важиблу кьве месэла къарагъа­риз кIанзава.

Сад лагьайди — сифте ктаб Мегьамед  Эфендие­ван­ (1891-1970-йисар) гилани чап тавунвай «Же­гьил дустагъ» (пуд паюникай ибарат тир рикIел хкунар, 1907-1917-йисар) чапдай акъудунин. Адан «Заз Лев Толстой ва адан хизан чидай» сифте ктаб вичел­ чан аламаз Махачкъалада 1964-йисуз акъат­­най. Муькуь ктаб акъуд тавун адахъ пулдин такьатар тахьунихъ галаз алакъалу тир. М.Эфендиеван эвледрин чалишмишвилери гьелелиг нетижаяр ганвач (и кар гъиле кьур кас са шумуд йис вилик чи арадай фена).

Кьвед лагьайди — Лев Толстоя къаюмвал авур 15 йисавай, вич тахсир квачиз суьр­гуьн­навай етим лезги гада Мегьамед Эфендиеван музей Дербентда ачухин. Лагьана кIанда хьи, и музей Махачкъалада ачухун патал Р.Гьамзатован тIварунихъ галай Милли библиотекадай теклифар атанатIани, М.Эфендиеван эвледри разивал гузвач. Абур гьахъни я. Ахьтин музей (куьнени са шумуд делилдалди кьатIузвайвал) анжах Дербентдиз хас я. Алатай асирдин 60-йисара Лев Толстоянни вичин алакъайриз талукьарнавай музей Белижда Мегьамед Абдулгьамидовича вичин кIвале ачухайди тир. Аниз гзаф чкайрай школайрин аялар килигиз къвезвай. РД-дин ракьун рекьин гьуьрметлу работник Рамазан Рамазанова рикIел хкизвайвал, чун, Самурдин мектебдин аялар, и музейдиз атайла Мегьамед Эфендиева муаллимдиз вичин 1964-йисуз чапнавай (винидихъ тIвар кьунвай) ктабни пишкешнай.

Гила, а музейда къалурун патал эцигнавай важиблу кагъазар, шикилар, Лев Толстоя ва адан хизанри лезги жегьилдиз авунвай пишкешар адан хтул Яралиева Муминат ваха вичин кIвале къадирлувилелди хуьзва. Алай вахтунда и шейэрин кIватIалдай вичин  гъили янавай кьве шикилни («Толстояхъ галаз сифте таниш­вал», «Кесибрин тар»), мадни вичин гъилин­ хатIаралди  кхьенвай  «Жегьил дустагъ» ктабдин пуд лагьай пай за чи музейда ачухнавай М.Эфендиеван пипIе атайбуруз къалурун патал вахтуналди, махсус музей ачухдалди, эцигнава. М.А.Эфендиеваз талукьарнавай пIипI за чи дагъвийрин Урусатдихъ галаз авай сих тир дуствал мадни мягькемар авун патал еке мана авайди яз гьисабзава, иниз атайбуруз, иллаки аялрин коллективриз, ашкара ийизва.

Газет кIелзавайбурукай гзафбуруз Мегьамед Эфендиев вуж ятIа чир тахьунни мумкин я (гаф кватай чкадал лугьун хьи, гегьеншдаказ Мегьамед Эфендиеван биог­рафия квевай интернетдай — Али Албанвидин макъаладай кIелиз жеда). Им айиб кар туш. Виликдай зазни ам чидачир. Амма зун Мегьамед Эфендиеван мукьвабурухъ галаз фадлай ва хъсандиз таниш тир кьван…

50 йис идалай вилик

1972-йисуз  за Араблинкадин станциядин дежурныйвиле кIвалахдайла, патав гвай Белиж станциядал Мегьамед Эфендиеван чIехи стха Магьмутан гада Эфендиев Абдулгьамидани, за хьиз, дежурныйвиле кIвалахзавай. Адан дах рагьметдиз фейила, адаз башсагълугъвал гуз зунни фенай.

40 йис идалай вилик

За Дербентдин парар дашмишдай чка­­да (грузовой двор) заведующийвиле­ кIвалахдайла, винидихъ лагьанвай­ Аб­дул­гьамидан вахан руш Лима Са­медовади­ ина кIвалахзавай. Адаз за араб чIалал кIел­завайди чир хьайила, вичин рагьметлу буба Магьмутан гъили араб чIалалди кхьенвай са куьгьне ктаб ганай. Им араб чIалакай малуматар авай ктаб тир (Эфендиеврин Рухунрин хуьряй тир тухумдин вири, лап чIехи бубаярни кваз, Куьре округда тIвар-ван авай эфендияр, алимар ва шейхер тир). Гила и ктабди чи музейда М.Эфендиеваз ачухнавай пипIе багьа савкьат яз чка кьунва.

11 йис идалай вилик

Заз Туьркиядай атанвай мугьмандихъ галаз лезги чIалал суьгьбетдай мумкинвал хьанай. Нетижада за 2012-йисан 18-октябрдиз акъатай «Лезги газетда» «Куьр Рамазан» кьил ганвай макъала чапнай. Ана адан мукьвабурукай яз Белиж станциядал дежурныйвиле кIвалахай Эфендиев Абдулгьамидан тIвар кьунвай. Газетда Туьркияда авай лезги хуьрерикай ва чпин чIехи бубаяр аниз гьикI акъатнайтIа кхьенай. Имам Шамилан дяве куьтягь жезвайла ванер гьатна, урусар атана, мусурманар хашпара диндиз элкъуьрда лугьудай. ИкI, араб чIалан алимар тир вад стхадикай пуд стха Туьркиядиз куьч хьанай. Гуьгъуьнлай ашкара хьайивал, Рухуна амукьай кьве стхадин эвледрикай сад Мегьамед Эфендиев я.

Мегьамед Эфендиев заз чир хьайивал

2019-йисуз за чи музейдихъ, алава яз, 1910-йисан станциядин начальникдин кабинет гихлигна ва анаг а девирдихъ кьадайвал тадаракламишна. А вахтунда Дербент станциядал кIвалахай анин начальникдикай малуматар тахьуниз килигна, за интернетдай а вахтунда Урусатда виридалайни машгьур тир станциядин начальник жа­г­ъурна. Ам Астапово станциядин ­начальник Озолин Иван Ивано­вич яз хьана­. 1910-йисуз­  Лев Тол­стой­ и стан­ция­дал на­чагъви­ляй эви­чIуниз маж­бур­ хьайила, Иван Ива­­­новича вичин кIвалерай адаз кьве кIвал ганай:  сад — машгьур писателдиз, муькуьдини — адахъ галай рушаз ва духтурдиз. Ина са гьафтедилай, 10-ноябр­диз, Лев Толстой рагьметдиз фена.

2021-йисуз чи музей­да арадал гъанвай 1910- йисан кабинетдиз килигиз Кеферпатан Кавказдин ракьун рекьин начальник С.А.Задорин атайла, ада заз а станциядал фена, Лев Толстоян музейдиз килигун тапшурмишнай. А вахтунда коронавирусдин тIугъвал авайвиляй, зун аниз шаз фена. Фидайла, гьазурвилер аквазвайла, зун тIвар-ван авай чIехи писателдинни Дагъустандин алакъаяр чирун патал мад сеферда интернетдиз килигайла, заз машгьур лезгийрин тарихчи Али Албанвидин «Лев Толстой ва лезги жегьил» ма­къа­ла жагъана. Ам (автордин разивилелди) за куьруь авуна ва жува акъудзавай 2022-йисан «Семафор» газетдин 2-нумрада чапна. Ахпа РФ-дин лайихлу артист Абдуллагь Гьабибова Мегьамед Эфендиевакай Лезги театрда тамаша эцигдайдакай (рагьметлу Багъиш Маллаевич Багъишеван сценарийдай) ва вичи кьилин роль къугъвадайдакай лагьана, ада зун М.Эфендиеван хтул Муминат вахахъ галаз танишарна. Муминат ваха заз Тула шегьердин мукьув гвай Ясный Полянада Толстоян чIехи музей-усадьба авайдакай лагьанай…

Эхирни, са вацралай, зун чи ракьун рекьерин начальникдин буйругъ тамамариз кIвачин хьана. Амма за сифте, мукьвал алай Астапово (1918-йисалай — Лев Толстой) станциядал тефена, Ясный Полянадиз фин кьетIна. И кардин себебни суьргуьннавай етим жегьилдиз бубади хьиз къаюмвал авур Лев Толстоян сурал эцигун патал Дербентдай къачунвай лацу гладиолус цуьквер кьурунихъай кичIе хьун тир.

Поезд Туладиз агакьайдалай кьулухъ са кьве сятдилай сифте  Ясный Полянада авай Лев Толстоян сурал цуьквер эцигна, ахпа зун анин музейдихъ галаз таниш хьана­. Элкъвена хкведайла, Липецк шегьердин мукьув гвай Лев Толстой (Астапово) станция­дал атана, анин музейдизни кихлигна.

(Мегьамед Эфендиева вичин ктабра кхьенвай марагълу вакъиайрикай бязибур, таржума авуна, «Лезги газетдин» гуьгъуьнин нумрайра гуда…)

Гьажиагъа Мегьамедшерифов,

Дербентдин ракьун рекьин музейдин директор, тарихчи