(Сад лагьай пай)
Тербиядин месэлайрай
Гьам чи ва гьамни къецепатан уьлквейрин психологри “четин” аялрин кьадар артух жезвайди къейдзава. Ихьтинбурук гьам муаллимриз ва гьамни диде-бубайриз чпихъ галаз рахадай умуми чIал жагъуриз четин аялар ва жаванар акатзава. Абур патал чпиз тербиядин рекьяй гузвай камаллу насигьатар буш гафар жезва. Жаванвилин яшдихъ галаз алакъалу гьар жуьре себебрикди чпизни регьят туширвиляй абур “четинбур” я. Ихьтин аялри психологиядин четинвилер гьиссзава. Артух хьанвай ажугълувили, мукьвал-мукьвал гуьгьуьлар дегиш хьуни, кичI акатуни, депрессияди — вири ибуру аял руьгьдай вегьезва, вилик физ манийвалзава ва диде-бубайрик къалабулух кутазва.
Аялрин кIелунрани четинвилер арадал къвезва. Абуруз умуми программадай кIелиз, умуми истемишунар тамамариз четин я. Гьар жуьре себебрикди «четин» аял вичин таяр-туьшер хьтинди жезвач. Садбур и яшда физический жигьетдай кьулухъ галамукьун, муькуьбур йигин еришралди чIехи хьун мумкин я. Са вуж ятIани кьадарсуз къизмишди, муькуьди лагьайтIа, кисайди жеда. Садбур акьулдин жигьетдай кьулухъ галамукьда, муькуь аялар лагьайтIа, вундеркиндар, яни вири рекьерай чирвилер авайбур жеда. Гьар са “четин” аял вичин жуьреда четинди я.
“Четиндан” лишанар аялдин уьмуьрдин гьи девирда арадал къвезва? Къилихра ва вичи вич тухуна дегишвилер гьа аялвилин яшда малум жеда, гьикI лагьайтIа, и девир аялдин уьмуьрда акьалтIай важиблуди яз гьисабзава. Гьеле А.С.Макаренкоди лагьанай: “Аялдин личность 5 йис тамам жезвайла, арадал къвезва. Идалай кьулухъ аялдиз тербия хгуз четин я”. Четиндаказ тербия къачунин лишанар аял адан таъсирдик акатайла, тайиндаказ лагьайтIа, гузвай тербия аялди кьатIуз эгечIайла, пайда жезва. Жаванри чеб “четиндаказ” тухунин себебрин гьар жуьре ахтармишунри къалурзавайвал, гзаф дуьшуьшра и суалдиз жаваб тербиядихъ, лап гъвечIи яшда авайла, аял гьатнавай шартIарихъ галаз алакъалу я. Эгер аял “четинди” хьан-ватIа, им акI лагьай чIал я хьи, адаз гъвечIи чIавуз вич вилик фин патал лазим тир фикир ганач.
Аялдиз тербия вич хайи йикъалай гуз эгечIзава. Адан сифте муаллимар диде-бубайрикай, гуьгъуьнлай аялрин бахчада тербиячийрикай, ахпа школадин муаллимрикай жезва. Гьайиф хьи, абурукай гьар сада ва вирида гзаф кьадар гъалатIриз рехъ гузва. Вилик фина аял санал акъвазнавач, адан чирвилер артух жезва. Диде-бубадилай чешне къачуна, аялди вуч авун ва вуч тавун лазим ятIа кьатIузва. ГъвечIи яшда авай аялдиз пис чешне къалурай диде-бубаяр, ам чIехи хьайила, тербия гунин карда четин месэлайрал расалмиш жеда.
Гзаф кьадар машгьур педагогрин ва психологрин илимдин кIвалахри, гьакIни алай аямдин ахтармишунри шагьидвалзавайвал, аялри чIуру крар авунин, къайдаяр чIурунин себеб абурун къилихра, чпи чеб тухуна, кIе-лунра пис патахъ дегишвилер хьун я. Ихьтин нукьсанар иллаки школадилай виликан яшда авай аялрихъ авайди малум жезва. Вичи вич тухуна дегишвилер аялди личность хьиз кьатIуз башламишайла, яшайишдин къайдаяр кьабулайла ва я инкар авурла, пайда жезва. Аялриз чIехи жезвай асул девирда чирвилер ва тербия гузвай муаллимрини чпин пешекарвилин кIвалахда тIимил гъалатIар ахъайзавач. Идани аялди вичи вич тухузвай тегьердиз, тайинарнавай къайдаяр чIуруниз пис таъсирзава.
Вилик финин жаванвилин девирди чIехивилин уьмуьрдал элячIун лишанламишзава. Ам кьиле финин кьетIенвилери жавандин вири уьмуьрдал гел тун мумкин я. И девирда аял, личностдал хьиз, вичел фикирлу жезва. Идани ам вичи вич тербияламишунал гъизва. Гьа икI адан къилихар, ахлакьдин жигьетдай вилик фин, инанмишвал арадал къвез эгечIзава. Гзаф дуьшуьшра аялдин инанмишвал общественный фикирдихъ галаз дуьз кьазвач. Гьавиляй жавандихъ обществода гьар жуьре месэлаярни арадал къвезва. Асул гьисабдай гзаф крар жавандилай вичелай, адан патав гвай инсанрилай, яшайишдин шартIарилай аслу я. Гьа са вахтунда аял вилик финиз хизанда тербия гуни, диде-бубадихъ галаз авай рафтарвили екедаказ таъсирзава. Ина хизандин къенепата, жавандин диде-бубадин арада рафтарвилерин гьалари, адав эгечIзавай тегьердини важиблу роль къугъвазва.
“Четин” жаванрин категория гзаф гегьеншди ва жуьреба-жуьрединди я. Ада тербия четиндаказ кьабулзавайвилин лишанар вахтунда винел акъуднавайвилелай ва жавандиз кутугай куьмек гун теклифунилай гележегда адан психологиядин саламатвал аслу я. ЧIехи пай жаванрин «четинвилер» абуру чеб чIехибур хьиз къалуриз алахъунин, чIехибуру гьисаба кьун къазанмишиз кIан хьунин нетижа я. Жавандин пуд нукьсанди — эгоизмди, кагьулвили ва тапарар авуни ам четиндаказ тербия къачузвайбурун жергеда твазва. ЧIехибуру чпи чеб тухунин жуьредилай аялдин тербиядин дережа аслу я.
Жаванар тербияламишуна четинвилер садлагьана ва бейхабардаказ арадал къвезвач. Вири месэлаяр аял вахтарай къвезвайвиляй абур саламатдаказ арадай ахкъудунин карда аялдихъ галаз диде-бубайри ийизвай рафтарвал важиблу я. “Четин” аялар тербияламишунин карда санал кIвалахиз чалишмиш хьун кьилин шартI я. Герек ихьтин аялрихъ галаз ваъ, абурук квай виридалайни хъсан къилихар патал женг чIугван. Хизандин патай кIанивал ва къайгъударвал къачун тавуникди, мукьвал-мукьвал хъел хьунар ва сад-садан гъавурда акьун тавунар арадал атуникди жаванар вирибурукай къерех жезва ва абуру чпин дердийрикай масадбуруз лугьузвач. Ихьтин дуьшуьшра аялди патав гвай инсанрин патай вичин тереф хуьн жагъурзава. Ида ичкидин ва тенбекдин суьрсет ишлемишунал, лап фадамаз месин алакъайрив эгечIунал, наркотикар кьабулунал, “бедбахтвиляй” дустар, вич кIан жедай ва вичин гъавурда акьадайбур жагъурунал гъизва.
“Четин” жаванар тербияламиш жезвай хизанар патал диде-бубайрин арада датIана къалмакъалар хьун хас лишан я. Хизанда къулайсуз алакъайри, диде-бубайрин пис чешнеди — инсанрив къайгъусузвилелди эгечIун, векъивал, тапарар авун, кьве чин алайвал, ичкибазвал, хизанда авай чIехибуру тахсиркарвилер авун — ибуру жаванар четиндаказ тербияламиш хьунин къулайсуз гьалар яратмишзава. Ихьтин хизанра авай аялрин гьал гзаф заланди я. Инра аялдик гьамиша хуькуьрзава, ам кваз кьазвач. Гзаф дуьшуьшра аялар зулумкарвилелди гатазва, абуруз къурхуяр гузва. Ихьтин шартIара авай жаванар кIваляй катун, абур векъи хьун, чпиз ва патав гвай инсанриз аялри зиянар гун дуьшуьшдин кар туш. Им жаванри чпи чеб гьахъсузвилерикай хуьнин са жуьре я.
Асул гьисабдай ихьтин хизанра агъуз тир культурадин дережа хьун, аялдихъ галаз рахадай умуми чIал жагъуриз тахьун себеб яз, диде-бубайривай абуруз дуьздаказ тербия гуз жезвач. “Четин” аялри диде-бубайрихъ, муаллимрихъ, таяр-туьшерихъ галаз ийизвай рафтарвилери къалурзавайвал, хизандин ва школадин тербиядин кимивилери, муаллимдин ва хизандин фикирар сад-садав кьун тавуни гьуьжетдин гьалар арадал гъизва. Имни жавандин ахлакь чIур хьунин эвел я.
(И месэлайрай чна суьгьбет давамарда)
Нариман Мамедов,
журналист-педагог, РД-дин культурадин лайихлу работник
