Лезги Няметан — 90 йис

Шаирдикай рикIел хкунар

Каинатда цавун чинал алай гъетер вири сад туш: садбур экуь я, садбур — зайиф, садбур чІехи я, садбур — гъвечІи. Анжах цава гьар са гъетрез вичин чка ава, гьар са гъетрени цавун чиниз вичин жуьреда гуьрчегвал гъизва.

Поэзиядин цаварни гьакІ я: инани экуь гъетерни ава, зайифбурни, чІехи гъетерни ава, гъвечІибурни. Халкьдин руьгьдин тарихда абуруз гьар садаз вичин чка, вичин лайихвилер ава.

ХХ асирдин кьвед лагьай паюна лезги поэзиядин цаварал экуь гъед хьиз куькІвей шаиррикай сад чи арадай вахтсуз фейи Лезги Нямет я. Ада лезги эдебиятдин ва же­мият­дин уьмуьрдин тарихда чІуриз теже­дай гелер туна. Ам гьам вичин эсерралди,  гьамни чи милли ихтияррин патахъай кьиле тухвай женгиналди чи халкьдин милли къанажагъ хкаж хьунин ва ам вилик финин карда чІехи роль къугъвай ксарикай сад я.

“Арифдар ва художник са чІавузни дагъдин кьакьанрал секиндиз ацукьна акъваздач. Халкьдиз хилас хьунин ва сабур гунин рекьер жагъу­рун патал абур чебни халкьдихъ галаз санал азиятдик хьун герек я” — лагьанай Л.Н. Толстоя. Лезги Нямет гьахьтин кас тир. Ада халкьди чІугвазвай вири азабар-азиятар вичин хамуналди гьисснавай. Адаз алатай асирдин 30-йисарин четинвилер, гишинвилер, заланвилер, Ватандин ЧІехи дяведин йисарин цІаяр, зиллетар, гуьгъуьнин девирринни къанунсузвилер, тоталитарный режимдиз хас вири кимивилер вичин вилералди акунвай. Шаирди, Максим Горькийди ла­гьайвал, “уьмуьрдин университетар” куьтягьнавай.

Алай йисуз Лезги Нямет дидедиз хьайидалай инихъ 90 йис тамам жезва. Гьавиляй заз и чIехи шаирдихъ галаз алакъалу са шумуд агьвалатдикай, крарикай рахаз кIанзава.

* * *

Зун Лезги Няметахъ галаз 1980-йисан зулуз таниш хьанай. Ада а чIа­вуз КцIар шегьерда эдебиятдин “РикIин гаф” кIватIалдиз регьбервалзавай. Зунни гьа чIавалай кIва­тIалда иштиракиз эгечIнай.

“РикIин гаф” кIватIалдин за иш­тиракай сад лагьай ижласда (зун ягъалмиш туштIа, ам 1980-йисан но­­ябрдин сад лагьай гьяддин юкъуз­ кьиле фенай) Азербайжандин писателрин союздай Эмир Мустафаева иштиракзавай. Ам Бакудай тапшуругъдалди ракъурнавай. Эмир Мустафаев вичин эсерар азербайжан чIалал кхьизвай хуьлуьхъви лезги тир. Лезги чIал хъсан­диз чиз­вайтIани, ам чахъ галаз азербайжан чIалал раханай. Ада вичин ихтилат азербайжан чIа­лан тариф, ам таблигъ авунилай эгечIнай ва эхирдай ада вичиз ахварарни азербайжан чIалал аквазвайди къейднай. Ахпа ам, кIватIал­дин ижлас куьтягь жедалди акъваз тавуна, хъфенай.

Э. Мустафаев хъфейдалай кьулухъ Лезги Нямета чун адан везифадин гъавурда тунай. КIватIалдин ижласда иштиракдалди вилик  абуру санал суьгьбетар авунвай. Адан суьгьбетдин мана-метлеб, Лезги Нямета чаз ахъаяйвал, ихьтинди тир. Азербайжандин писателрин союздиз  Къубада чпин филиал ахъа­йиз ва гьа филиалдин председателвиле Эмир Мустафаев рахкуриз кIанзавай. Амма са шартIуналди: ада КцIар, Къуба, Хачмаз зонада авай лезги чIалал кхьизвай шаирриз ва гьикаятчийриз азербайжан  чIалал кхьиниз эвер гун ва абурукай манкъуртар авун герек тир. Гьавиляй Э.Мустафаев азербайжан чIа­лал кхьиникай рахазвай. Ада Лезги Няметаз ачухдиз лагьанвай: “Квез куь ктабар акъатна кIанзава­тIа, писателрин союздиз кьабулна кIанзаватIа, куьне анжах азербайжан чIалал кхьин лазим я”. Лезги Нямета гьасятда “чун са шеле самарихъни са шеле цIама­рихъ халкь маса гудайбурукай туш” келимадалди адан гаф атIанвай ва гьа себебдалди Э.Мустафаевавай кIва­тIал­дин членрин вилик и гаф мад ачухдиз лугьуз хьаначир.

Зун шиирар кхьинив мектебда авай йисарилай эгечIнай. Мектебда тарсар азербайжан чIалал гуз­вай­. Урус чIалаз чара авунвай сятерин кьадар урус мектебра къе­­це­патан чIаларин тарсариз чара авунвай сятерин кьадардив сад тир, хуьруьн ктабханада авай ху­до­жест­венный ктабарни вири — азербайжан чIалал. Лезги чIалал я мектебда тарсар кьиле физвачир, я и чIа­лал кIелдай са ктаб авачир. Гьавиляй зун жуван къелемдин сифтегьан тежрибаяр а чIавуз заз са бубат чизвай азербайжан чIалал авуниз мажбур хьанай.

“РикIин гаф” кIватIалда иштиракиз эгечIай сад лагьай йикъалай Лез­ги Нямета зун гъавурда тунай: “Масадан чIалакай ваз чIал жедач. ЧIал инсандиз дидедин некIедихъ,   ивидихъ галаз къвезва. Чун гьикьван алахъайтIани, маса чIаларал чавай, гьа миллетрин векилривай хьиз, хъсандиз кхьиз жедач”.

Ахпа ада заз ихьтин са ихтилат авунай.

Бакуда Педагогикадин институтда кIелдай йисара Лезги Нямета­ азербайжан чIалал шиирар кхьиз­вай. Са юкъуз  вичин  шиирар ада  чпиз  тарсар гузвай муаллимрикай ва гьакIни Азербайжандин тIвар-ван авай гьикаятчийрикай сад тир Исма­ил Шихлыдиз къалурнай. Муал­лим­ди вичин студентдин шиирар дикъетдивди кIелна, адаз меслятнай: “Вуна жуван дидед чIалал кхьихь. Ваз халисан шаир жез кIан­за­ватIа, анжах дидед чIалал кхьин лазим я”.

Исмаил Шихлыдин гафарикай бейкеф хьайи жегьил шаир институтдин профессор, машгьур литературовед ва критик тир Микаил Ре­филидин патав фена, вичин кхьи­нар гьадазни къалурнай. Микаил Рефилидини адаз Исмаил Шихлыди хьиз лагьанай ва алава хъувунай: “Ви шиирра манани ава, образарни, амма абура са затI вуч ятIани бес жезвач. Амни рикIериз  гьахьдай чимивал я. А чимивал ви шиир­риз анжах вуна жуван дидед чIа­лал кхьейла къведа”.

Гуьгъуьнлай жегьил шаирди вичин шиирар дидед чIалал кхьиз гатIуннай.

* * *

Лезги Няметан тIвар иллаки ихьтин са дуьшуьшдилай кьулухъ районда гзаф машгьур хьанвай. Са сеферда КцIариз Бакудай Азербайжандин  бажарагълу шаиррикай сад тир Гьуьсейн Ариф атанвай. Партиядин райкомдин пропагандадинни агитациядин отделдин заведующийди тешкилна,  КцIар шегьердин  медениятдин кIвале адан поэзиядин мярекат кьиле тухузвай. Гьуьсейн Ариф вич хъсан шаир тиртIани, адаз сегьнедилай шиирар кIелдай бажарагъ авачир. Жемятди адан шиирриз гзаф сугъулвилелди яб гуз­вай. Мярекат кьиле физвай са зур сятдилай инсанар чкIиз гатIун­най. Кар икI акур райкомдин отделдин заведующийди залда ацукьна, Гьуьсейн Арифаз яб гузвай Лезги Няметаз  гаф ганай. Нямет муаллим зурба ша­ир хьунилай гъейри, адахъ вичин шиирар сегьнедилай хъсандиз кIел­дай бажарагъни авай. Чпин ватанэгьли сегьнедиз экъечI­на­ваз акурла, КцIарин жемятдал са­ки чан хтана. Акьван гагьда хъфиз гьазур хьанвайбурни, залдай къецел экъечI­на­вайбурни хтана, чкайрал ах­цукьна. Гурлу капаралди абуру са шумуд се­ферда шаирдиз сегьнедиз эвер хъувуна. Инсанрин патай Лезги Няметаз авай чIехи гьуьрмет акур Гьуьсейн Арифа эхирдай, сегьнедиз экъечIна, малумарнай: “Жемятар, и Лезги Нямет рикIи­вай­ни чIехи шаир я. За жув адан сухта яз гьисабзава…”. Ихьтин гафарилай кьулухъ кцIар­вийри адазни капар янай…

* * *

Лезги Нямета КцIар шегьерда ва КцIар райондин хуьрера “РикIин гаф” кIватIалдин членрин иштиракдалди шииратдин мярекатар кьиле тухудай. Лезги Няметан, Къудрат Велиханован, Медет Эрзиманован, Зерифа Кьасумовадин шииррикай иштиракчийриз  гзаф хуш къведай.

* * *

“РикIин гаф” кIватIалда иштиракиз эгечIай сифте вахтара са сеферда за Лезги Няметаз суал ганай­:

— Нямет муаллим, куьн са шумуд ктабдин автор, машгьур шаир я. Куьне куьн бахтлу кас яз гьисабзавани?

Ада жаваб ганай:

— Шаиррин тайифа Аллагьди бинедилай бахтсуз яз халкьнавайди я. Иллаки бахтсуз са халкьдин шаир са чIавузни бахтлу хьун мумкин туш!..

Гьелбетда, Лезги Нямета, шаир­рин тайифа лугьудайла, халисан шаирар фикирда кьунвай, алай девирда пайда хьанвай хьтин чIалар­банар ваъ…

* * *

Эдебиятдин кIватIалдин регьбер хьайи йикъалай Лезги Няметаз вичи кIвалахзавай мектебда са ставкадилай виниз са сятни ганачир. Шаир кIвалахални, мехъеррикни, ясдани са костюмар алаз жедай. А чIавуз адан пуд веледди Урусатдин ше­гьер­ра институтра кIелза­вай. Гъиле гьукум авай ксари шаир кесибвилин менгенеда акI тунвай хьи, адавай я тандал са къат абурлу партал алу­кIиз жезвачир, я вичин студент аялриз бес кьадар пул ракъуриз…

* * *

КцIара Нямет тIвар алай ксар кьвед авай. Сад шаир Лезги Нямет тир, муькуьди педагогикадин илимрин кандидат, алим Нямет Няметов. Са сеферда абур куьчедай тIуз санал фидайла, рекьин къерехда авай дараматдин вилик яшлу итимар ацукьна, шеш-беш  къугъваз жеда. Кьве Няметни абуруз салам гана алатайдалай кьулухъ анал алай патахъай атанвай жегьил итимрикай сада муькуьдавай хабар кьада:

— Алатна фейи и итимар вужар я?

Абурукай хуш авачир сада лугьуда:

— Вужар жеда кьван, чIулав Няметни кваса Нямет я!

Лезги Нямет къумрал якIарин итим тир. Алим Няметан чинал чуру кьериз акъатнавай. Гьавиляй туькьуьл рикIер авайбуру чеб алачир чкайрал абурукай садаз — Лезги Ня­метаз — чIулав Нямет, муькуьдаз — алим Няметаз — кваса Нямет лугьу­дай.

А чIавуз анал алай кьуьзуьбурукай садаз а гаф лагьай  итимдикай гзаф хъел атанай  ва ада векъи­даказ икI  жаваб ганай:

— Вуна чIехи къелет ийимир… Абур чIулав Няметни, кваса Нямет ваъ, шаир Няметни алим Нямет я. Патав гвай дагълар аскIан аквамир. Сивяй акъуддай гаф чурурна ­акъуд!..

Са сеферда милли менталитетдикай, милли психологиядикай гаф кватайла, Лезги Нямета лагьанай: “60-йисара са азербайжанви гьикаятчиди вичин са эсердик ихьтин гафар кутунай: “Вун, нетIрекай хъел атана, перем цIуз вегьезвай лезги хьиз, вуч къапарай акъатнава?!” Чна, а писателдиз вуна чи халкьдикай вучиз ягьанатарзава лагьана, ачух чараралди, памфлетралди жавабар ганай. Амма вахтар ала­тайдалай гуьгъуьниз зун гъавурда акьуна: нетIрекай хъел атана, перем цIуз вегьин чи милли къилихдиз хас я. Им чи халкьдин бахтсузвилерикай сад я”. Чи мил­ли мен­талитетдиз хас чIуру къилихрикай садни чун жуванбурал пехил хьун я лугьудай ада ва мад ихьтин са мисал гъанай: “КцIар шегьерда жуван кIвалин вилик за са тутун тар цанай. Са тIимил чIавалай   чи къуншийрикай са мердимазарди адан винел еке са къван вегьена. Тутун къелем къванцин кIаник акатна. За а къелемдикай мад тар жедач лагьана фикирнай. Амма гатфарихъ а къелем къванцин кIа­никай винел хкаж хьана, пеш  а­хъай­на чIехи хъжез эгечIна. Шад хьайи за къван адан винелай алудна, адан къерехар михьна, къелемдин кIаниз пер яна, аялар агатна, адан хилер хун тавурай лугьуз, ам цацарин жу­гъундин юкьва туна. Са шумуд йи­къа­лай мад са ни ятIани ам кIане­лай чукIулдалди атIана, са патахъ га­дар­навай. Зун сакIани и кардин гъавурда акьазвачир. Фикирзавай за: яраб и тутун тарци низ маний­валза­вайтIа?! За икI веревирдзавай чIавуз зи патав къуншидаллай са агъсакъал атана ва ада зун гъавурда туна: “А къелем эгер чIехи хьа­най­тIа, къуншийри адалай тутар нез, адан сериндик динжвализ, ам цана арадал гъайидаз, эгер ам сагъ ятIа, алхишдай, сагъ туштIа, рагьмет гъи­дай. Ихьтин кIвалахни, якъин хьи, са бязи пехил рикIериз хуш туш. Гьавиляй абуру а къелем “вахтунда” тергна…”

* * *

1985-йисан 27-июндиз партиядин КцIар райкомдин бюродал са месэла эцигнавай: “Коммунист Лезги Нямета вичин художественный эсерра рехъ ганвай гъалатIриз килигун”.

Зун а ижласдал хьанач. Вучиз лагьайтIа, а вядеда за Махачкъалада ДГУ-да кIелзавай ва зун гатун сессияда авай. А бюродал хьайи кIвалахар заз гуьгъуьнлай Лезги Нямета вичи ва гьакIни кIватIалдин маса иштиракчийри ахъайнай. Агъадихъ гузвай малуматар за гьабуру авур суьгьбетрал бинелу хьана кхьенва.

А чIавуз партиядин КцIар райкомдин сад лагьай секретарь Султангьамид Шагьмерданан хва Гьажибалаев тир. Бюродин ижлас гьада тухузвай. Анал Бакудай атанвай КГБ-дин са генералди ва гьакIни  КГБ-дин Къубадин отделенидин къуллугъчийрини иштиракзавай. Сифте С.Гьажибалаев вич яргъалди раханай. Адан рахунрай малум хьайивал, пуд касди — Акиф Алиханова, Магьсим Магьсимова ва Мегьамед Агъади — Азербайжандин КГБ-диз чар кхьенвай ва а чарче абуру Лезги Нямет къати са миллетчи тирди, ам Советрин Союздин идеологиядиз ва азербайжан халкьдиз акси экъечIзавайди субутиз алахънавай. С. Гьажибалаева вич ихьтин крариз акси тирди  ва идалай кьулухъ КцIар районда ни вич лезги я лагьана, кьил хкажай­тIа, вичи адан кьил атIуз ва я мез дувулрай акъудиз тадайди малумарнай.

С.Гьажибалаевалай гуьгъуьниз, партиядин КцIар райкомдин пропагандадин ва идеологиядин отделдин заведующий Гьажи Манафов, КцIар шегьердин 3-нумрадин мектебдин директор Евгений Александрович Щубин ва Лезги Няметалай Азербайжандин КГБ-диз шикаятдин чарар кхьенвай чIаларбанар ра­ханай. Абуруни Лезги Нямет мил­летчивиляй, азербайжан халкьдиз акси хьунай ва “антисоветизмдай” тахсирлу ийизвай. Эхирдай Лезги Нямет вич раханай.

(КьатI ама)

Азиз  Мирзебегов,

филологиядин илимрин кандидат