8-июндиз чи уьлкведа яшайишдин хи­лен къуллугъчийри чпин пешекарвилин су­вар къейдна.

Аялрин тербиядал гьалтайла, вири­ девиррихъ кьетIенвилерни четинвилер­ хьана. Гьич са диде-бубадин аяларни­, заз чиз, четинвал ацалт тавуна чIехи­ жез­­вайди туш. Веледар акьуллубур, вафа­лубур, чIехи-гъвечIидаз гьуьрмет­ ийиз­, кIеве авайдаз куьмек гуз гьазурбур яз уьмуьрдин шегьредал акъу­диз­ чи диде-бубайри еке зегьметар чIу­­­гурди я, исятда­ни чIугвазва. Амма, гьайиф хьи, бязи аялриз уьмуьрда ихьтин экуьвал, бахт­лувал аквазвач. Дербентда яшар та­мам тахьанвай аялар патал кардик квай яшайишдинни реабилитациядин цент­ра­­дин (СРЦН) их­тияррин рекьяй куьмекдин от­делени­дин заве­дующий Рагьимханова Шекер Кьасумхановнадихъ галаз кьиле фейи суьгьбетди зун ихьтин фикирдал гъана. И мублагь, еке мумкинвилер авай алай девирда, аялар чпихъ диде-буба, гьакI амай багъриярни аваз «етимрин» жергеда хьун рикIивай кьабулиз жедай кар туш. Са ни ятIани, мумкин я, абурун кьадар акьван гзаф авач лугьунни. Амма гьар са аялдин кьисметдихъ, санлай хизандин, ана авай амай аялрин кьисметарни галайди фикирдай акъуд тийин…

– Шекер Кьасумхановна, яшар тамам тахьанвай аялар патал центрадикай, шартIарикай, ана зегьмет чIугвазвай ксарикай куьрелди суьгьбетнайтIа кIан­завай…

— Малум тирвал, центр 2000-йисалай кардик ква. Алатнавай йисара чаз агъзурралди аялрин агъур кьисметар акуна. Инаг уьмуьрдин ва яшайишдин рекьяй четин гьалда гьатай аялар, йиф-югъ талгьана, кьабулиз гьазур чка я. Иниз абур, кьилин гьисабдай яз, ОМВД-ди, къаюмвилин  отделди, КДН-дин (яшар тамам тахьанвай аялрин месэлайрал машгъул комиссия), КЦСОН-ди рекье туналди гъизва. Центрада 52 къуллугъчиди кIвалахзава. Абур гьар сад иниз акъатай аялрин рикIикай хабар кьаз, абур уьмуьрдин четин уламрай акъудиз гьазур, абурун руьгьдинни ахлакьдин дибар мягькемаруник лайихлу пай кутазвай чешнеяр я. Са гафуналди, чпин хивевай везифаяр кьилиз акъудиз тахьай диде-бубайрин яшар тамам тахьанвай аялрин векилар чакай — центрадин къуллугъчийрикай — жезва­. Хиве кьан, психологиядин жигьетдай им пара агъур кIвалах я. ГьикI хьи, хизанда, кIвале къал-макъал аваз, дидедизни бубадиз аялдихъ гелкъведай вахт­, мумкинвал, такьатар авачирвиляй (ва я маса себебар аваз) диде-бубавилин ихтияррикай магьрумнавай аялри, иниз акъатайла, мукьвал-мукьвал са суал гуда: «Зи диде мус къведа, зун инай мус вахчуда?» Гьар са аялдиз вичин диде-буба багъри, играми ксар я. Бязи вахтара заз чIехибур, чпел «диде» ва «буба» тIвар алайбур, и кардин гъавурда акьан тийизвай хьиз я…

Аялриз, Дагъустандин зегьметдин ва яша­йиш вилик тухунин министерстводин стандартрив кьурвал, лазим вири жуьредин куьмекар пулсуздаказ гузва. Авайвал хиве кьуртIа, центр кардик квай дарамат са акьван гегьеншди туш, амма аялар патал къулай вири шартIар тешкилнава. Абур хъсан ва кфетлу тIуьнралди таъминарзава.

Гзафни-гзаф чна Кьиблепатан Дагъус­тандин районрай тир аялар кьабулзава. Алай вахтунда центрада Дербент, Дагъустандин Огни шегьеррай, СтIал Сулейманан, Мегьарамдхуьруьн, Хив, Табасаран, Кьурагь, Къайтагъ ва маса районрай тир 45 аял ава. Йиса лагьайтIа, ина 3-далай 17 йисал къведалди яшара авай 100-120 аял кьабулзава. Ибурулай гъейри, йикъан стационардизни 10 (бязи вахтара адалай гзафни) аялар къвезва. Центрада абур  3 вацралай са йисалди, яни абурун кьисмет гьялдалди амукьзава. Инаг «сортировочный пункт» хьиз я.

— Аялар центрадиз мадни гьихьтин себебар аваз рекье твазва?    

— Гьайиф хьи, статис­ти­кади шагьидвалзавайвал, йи­­салай-суз иниз акъат­за­вай аялрин кьадар артух жезва, кьисметарни — агъурбур. Эхиримжи йисара диде-бубайри, мукьва-кьилийри аялрал­ гьам месин алакъайрин ре­кьяй, гьамни  физический жигьетдай гуж гъалиб авунин дуьшуьшар гзаф гьалтзава. ЧIехи пай вахтара аялар центрадиз аватзавай дуьшуьшрик абур кIваляй катун, школайра аялар сад-садал гьалдарун (кукIун-гатун, фитнеяр, намусдик хкIадай зарафатар, тапарар авунихъ галаз алакъалу яз хизанда ва школада чIуру гьалар арадал атуникди), соцсетра чпиз дуьз кьиле тухуз чир тахьун (яни анрани къалмакъалрик, тапан, чIуру хабарар чукIуруникди), чуьнуьхунар авун, наркомания чукIурун, аялзамаз пIапIрус чIугун ва масабур акатзава.

Кьилди къачуртIа, алатай йисуз яшар тамам тахьанвай 17 аял кIваляй катна, гуьгъуьнлай абур центрадиз аватна. Гьикьван­ рикIиз туькьуьл кар ятIани, вири и дуьшуьш­рин кьилин себеб, соцсетра танишвилер­ ва лап фад, аялзамаз, месин алакъар хьун тир. Ягь-намусдиз вири девирра кьетIендаказ къимет гайи Дагъустанда эхиримжи вахтара чкадин «Ромеоярни Джульеттаяр» пайда хьанва. ИкI, 14-15-йисара аваз рушар ва гадаяр кIвалерай катай са шумуд дуьшуьшни малум я.

–  Шекер Кьасумхановна, куьне винидихъ лагьайвал, аялар и центрада 3 вацралай са йисалди вахтунда амукьзава. Ахпа аялрин кьадар-кьисмет гьихьтинди жезва?

— Виридалайни четинди чи центрадин­ кIвалахда ам я хьи, иниз аватай вири­ аял­рин­ диде-бубайрихъ, мукьва-кьи­лий­рихъ галаз­ рафтарвал жагъуриз жедач. Бязи ва­х­тара­ чIехибуру, аялрин диде-бубайри, чеб ту­хуз­вай тегьердал аламат яз амукьда. Центрада­ хьунин вахт гьар са аял патал жуьреба-жуьреди, яни са жерге месэлай­рилай аслуди­ я. Эгер аял, хизанда къалма­къал хьана, кIва­ляй катнаватIа, чна аялдихъ вичихъ галаз сад хьиз, адан диде-бубадихъ, багърийрихъ, мукьва-кьилийрихъ галазни рафтарвал жагъуриз алахъзава, аялдихъ ва чIехибурухъ галазни кIвалах кьиле тухузва. Са гафуналди, аял хизандиз элкъуьрун патал алахъзава.

Дидени буба кьведни бейкар­ яз, хизандихъ агьвал авачиз, абурувай аялар хуьз тахьуниз килигна, аялар центрадиз акъатай дуьшуьшра, абуру (диде-бубади) кIва­­лах жагъурдалди, хизандин агь­вал­­ хъсан жедалди, аялар ина амукьзава. Амма, гьайиф хьи, вири­ дуьшуьшрихъ хъсан эхир жезвач. Жуьреба-жуьре себебар аваз, гьар гьикI ятIани судди диде-бубавилин ихтияррикай магьрумнавайбурун хизанрай тир аялар чи центрадай Избербашдин 7-нумрадин аялрин кIвализ хутахзава. И карди гьар сеферда рикI къарсурда, бейнидиз екез таъсирда. Дидедални бубадал чан аламаз­ етимвиле гьатай, уьмуьрдин четин уламдай акъудиз алакь тавур аялрин вилериз килигун регьят кар туш…

– Куьне, саки 23 йисан тежриба авай пешекарди, чIуру гьалар тахьун, арадай акъудун патал гьихьтин теклифар, меслятар къалурда?

— Диде-бубайрин фикир кье­тIен­даказ желб ийиз кIанзавай мес­эла ам я хьи, аялдал алукIу­налди ва адан руфун тух хьунал­ди­ абурун хиве авай везифаяр­ акьалтIзавач. Девир четинди я, ая­лар патал — иллаки. Гьавиляй аялдихъ галаз дуствилелди, секинвилелди рахуналди, писдини хъсанди чирун, уьмуьр кьиле­ тухунин ва уьмуьрда къиметлу­ ивиррин гъа­вурда тун герек я. Сад­­ра лугьуналди ваъ. И кардиз гьар юкъуз ­фи­кир гана кIанда. Регьят кар туш. Гъавурда ава. Алатай асирдин­ 90-йисарилай, зурба уьлкве барбатI авурла, атай «ирс» яз, къенин йи­къан дишегьлияр, дидеяр, итимрихъ галаз сад хьиз (бязи дуьшуьшра итимар кIвале ацукьнавазни)­, кIвалах авуниз мажбур я. Амма… Дишегьли, диде­, вири вахтара хизандин къул хуьзвайди тирди чна рикIелай ракъурна виже къведач. Ватандин ЧIехи дяведин, адалай гуьгъуьнин гишин, азарри акIа­жар­ай йисара аялар чIехи ийиз­, тербияламишиз регьят тирни?! Чаз чIехи дидейринни бубайрин си­верай гьикьван рикI тIардай келимаяр ван хьана? Виликан вахтарин ва алай аямдин хизанрикай­, тербиядикай рахадайла, са кар аш­кара я: виликдай дагъустанвийрин хизанра гзаф аялар чIехи жезвай, низам-къайда авай, гъве­чIи-чIехиди чиз тербияламишзавай… Кьилинди, куьчедин чIу­ру таъсирдик акат тавун патал кIвале дуьз чешне къалурзавай. ЧIехи-гъве­чIидаз гьуьрмет авунин, кIеве авай­даз куьмек гунин, жуван ватандал рикI алаз чIехи хьунин руьгьдаллаз тербияламишзавай. Ибур, гьакI хизандин институт, адан къиметлувилин ивирар мягькемаруниз вири девирра артух фикир гана кIанзавай месэлаяр я. Алай вахтунда, сир туш, гзаф хизанар чкIизва. Им лагьай чIал я, алай вахтунда хизандин институт зайиф хьанва. Хейлин диде-бубайри аялдин патахъай жавабдарвал гьиссзавач, гзафбуруз аялрихъ галаз кIвалахиз чизвач…

Мадни, чна кьиле тухузвай ах­­тарми­шун­ри­ къалурзавайвал, аял­­ри, жаванри­ гзаф вах­тара тийижирвиляй и ва я маса­ тахсиркарвал ийизва. ЧIехи пай вахтара­ни — соцсе­тар себеб яз. Аялрихъ галаз­ кIва­лахзавай пе­шекарар бязи вахтара тажуб жезва. Школада абур садбур я, кIвале — масадбур, соцсетра лагьайтIа (абуру гузвай баянар акурла), школада­, кIва­ле чидай аялриз абур гьич кIус­ни ухшар амукьзавач. Абуру сада-садаз кьазвай гатунар, санал кIелзавайбуруз, кIусни язух татана, ийизвай писвилер, гьайванриз ийизвай гужар… Абуру чпин «кьегьалвилер» телефонрай видео­камерадиз чIугуна, ахпа сетриз гадарзава.

– Бес гьинай къвезва аялриз ахьтин инсафсузвал, регьимсузвал? И крарай вуж тахсирлу я?

— Чун мад элкъвена хизандин институтдикай рахуниз мажбур­ же­да. КIвале тербиядиз фикир гузвач. Алай девирда мублагьвилелди хьанвай гаджетрихъни тIимил писвал авач. Сир туш, алай вахтунда чIехи пай аялар телефонра «ацукьнава». Абур нихъ галаз рахазватIа, соцсетра квекай ва гьихьтин фикирар кхьизватIа, квел машгъул ятIа, чIехи пай диде-бу­байриз хабар авач. Са гафуналди, къенин йикъан аялдал гуьзчивал алач. Аялрик чеб къалурдай хесет квайди я. Алай девирда, телефонрин, интернетдин есирда гьатнавай вахтунда,  аялри, жаван­ри­ чеб чIуру патахъай къалурун чIехи игитвал хьиз кьабулзава.

ИкI, полициядин жаван тах­сир­кар­рихъ­­­ галаз кIвалахзавай къул­лугъчийри къейдзавайвал, ая­лар­ регьимсуз, инсаф­суз хьун абу­руз чеб чпихъ галаз рахаз, рафтарвал ийиз чир тахьунихъ галаз ала­­къалу ийизва. Эгер жаванар санал ацу­кьайтIани, абур гьарма сад вичин те­ле­фонда «гьатзава». Абуруз арадал атай четин ва къал алай месэлаяр рахунралди, мецелди гьализ садани чир­за­вач. Гьаниз килигна бязи вахтара гьакIан са куьлуь-шуьлуь месэлани еке къалмакъалдалди акьалтIзава, аялар чпин гъутар кардик ку­таз­ гьазур я (анжах къанун-къайда хуьдай органар шерик хьайи чIавуз, ахьтин бязибур чпи авур нагьакьан кардин гъавурда гьат­зава). Гьа икI, садбуру чIуру кар авуна сетдиз вегьезва, муькуьбур абуруз килигзава ва, чешне къачун яз, чебни ахьтин чIуру крар ийиз алахъзава.

Мадни са себеб ава. Амни ди­де-бу­байри аялар векъи къай­дай­ралди тер­бия­ламишун я.

— Центрадиз акъатай аялрихъ галаз куьне гьихьтин кIвалах тухузва?

— Адет хьанвайвал, гьар са аялдихъ га­лаз са шумуд пеше­карди кьилди-кьил­ди­ кIвалахзава. ЧIуру нетижадал гъанвай себеб­рай­ кьил акъудзава. Ахьтин аял­рихъ­ галаз жуьреба-жуьре темайрай­­ про­­ф­илактикадин кIвалах ту­хузва. Кьил­ди­ къачуртIа, ихтияр­рин куьмекдин от­де­ленидин пеше­­карри ая­лар чпин ихтияррин гъа­вурда твазва, гьар са аялдин кье­­­­тIен­вал, итижар, рикI алай крар чирзава. Центрада чпи тах­сиркарвал авун мумкин тир аялрал­­ датIана гуьзчивалзава. Абу­рухъ га­лаз суьгьбетарзава, жуьре­ба-жуь­­ре гьалар веревирдзава (гьа и тегьерда, винидихъни къейд­­на­вайвал, абурун хизан­рихъ галазни сих алакъа хуьзва, абу­рухъ га­лазни кIвалах кьиле ту­хузва). Къенин яшар бегьем тахьанвай ая­лар чи пакадин гележег я. Гьаниз килигна чна гьар сада чи пакадин югъ хъсанди хьун патал зегьмет чIугуна кIанда.

И йикъара лагьайтIа, тахсиркарвилерин вилик пад кьунин серенжем «Жаван ва тахсиркарвал» темадиз бахшнавай. Аниз Рос­сиядин УФСИН-дин Дагъустанда авай 2-СИЗО-дин отделдин начальник, къене­­патан къуллугъдин лейтенант З.Са­и­до­ва­диз, Дер­бентдин ОМВД-дин ПДН-дин ин­спектор М.Та­гъиевадиз ва Дербент райондин ОМВД-дин ПДН-дин инспектор В.Якьубовадиз, КДН ва ЗП-дин пешекар Н.Алиевадиз эвер ганвай. Мугьманри аял­­риз уголовный жавабдарвиликай, тах­сир­карвилерай гуз­вай жазадикай ва ма­сабурукай суьгьбетна.

– Шекер Кьасумхановна, чахъ галаз суьгьбет авунай куьн сагърай. Квез пе­ше­карвилин сувар мубаракрай! Куь че­тин ва важиблу карда квехъ сагъвал хьу­рай!

— Сагърай куьнни! Къуй вири балаяр сагъ-саламатдиз бахтлу хизанра чIехи хьурай!

Рагнеда Рамалданова