Машгьурвилин дережа хвена

Ражидин Идаятович Гьайдаров. Муаллим, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи, алим, чIалан устад, эдебиятдин амадаг. Къени инсан, насигьатчи. ЧIаларин илимдин къагьриман… ХХ асирда адан машгьурвал Дагъустандин, Кавказдин дагъла­рилай алатна, Советрин Союздин гзаф пи­пIеризни, къецепатан уьлквейризни акъатна­. Амма Ражидин Идаятович дамах гвачир, датIана кIвалахдин яцIа, ахтармишунра авай, илимда вичин са цIийи гаф лагьай кас яз амукьна. Ада вишералди жегьилриз тарсар, чирвилер, вичин михьи руьгьдин чимивал гана. Гьа жегьилрик зунни акатзава.

Ражидин Гьайдаровакай заз школада­ амаз ван хьанай. 1970-йисарин сифте кьилерай «Коммунист» газетдиз алимди лезги­ литературадикай кхьенвай гегьенш ма­къала акъатнай. Ана ада Хпеж Къурбанан­ тIварни кьунвай, адахъ хейлин шиирар авайди­ къейднавай. Гьа вахтунда жуван­ хуь­руьн­ви­дин уьмуьрдикай малуматар кIватI­­за­вай за университетдин адресдиз — Ражидин муал­лимдиз чар кхьенай. Хуьруьн агъсакъалривай ван хьайи «Хпеж Къурбан са тахсирни­ квачиз, фитне себеб яз, кьурди, дустагъда­ туна, пучайди» гафарни аваз, Ражидин Идаятовича заз жаваб рахкурнай. Зун, жаван, шаирдихъ галаз алакъалу­ са бязи месэлайрин гъавурда тунай ва Хпеж Къурбанан чIалар кIватI хъувун хъсан кар я лагьанай. Ида, гьелбетда, зак мадни руьгь кутуна ва нетижада, къад йис алатайла, Хпеж Къурбанан шииррин ктаб акъудна. Ана Ражидин Идаятовича шаирдикай авур ихтилатни, вичин гъиле гьатай шиирарни ава.

Дагъустандин университетда кIелдайла ва милли газетда кIвалахдайла муаллимдихъ, алимдихъ галаз авай алакъаяр мадни­ сихбур хьана. Милли эдебиятдиз, чIалаз та­­лукь месэлайрикай авур суьгьбетар интервьюйриз элкъвена. Кьурагь райондин 80-йисан юбилейдиз талукьарнавай ктабда эдебиятдикай кхьенвай паюнал чна санал кIвалахнай. Къуллугъдин везифайри,­ яратмишунрин къайгъуйри гьикьван вахт къа­къудзавайтIани, «акуна, меслят кIан­зава, ийидай ихтилат ава», лагьайла, муаллимди «флан чIавуз кIвализ ша» лугьудай. Лезги суфрадихъ маналу, хуш суьгьбетар жедай. Адаз гзаф крар акунвай, пара месэлайрин гъавурда авай, гьар са вакъиадиз дуьз къиметни гудай. Гьа са вахтунда ихтилат хъуьтуьл зарафатдалди мадни дадлу ийидай.

Пак Къуръанда ихьтин манадин гафар ава: «Алимдин девлетдихъ ва гзаф азабар къачур касдин (мученик) ивидихъ сад хьтин къимет ава». Дугъриданни, алимдин кIвалахдиз дуьзгуьн къимет гузвай гекъигун я. Эгер Ражидин Идаятовича Дагъустандин ва гьакI Кавказдин  языкознанида лайихлу чка кьун, Дагъустандин ва гьа гьисабдай яз лезги чIал ахтармишун, абур вилик тухун (лексикологиядай, лексикографиядай, диалектологиядай, орфографиядай, грамматикадай, шииратдай), илимдин кIвалахар, ктабар кхьин патал ишлемишай кьван девит алцумнайтIа, адан заланвал зурбади жедай. Гьавиляй адаз Дагъустандин языкознанидин патриархни лугьузвай.

Ражидин Гьайдарова ДГУ-да 40 йисуз Да­гъустандин чIаларин кафедрадиз регьбервал гана. Республикада тIвар-ван авай лингвис­тар тIимил тушир, амма Ражидин Идаят­ович абурун арадай вичин гужлу, къуватлу, кьетIен бедендалди, къаматдалди хкатна аквадай, ам гьакI дерин чирвилер авай филолог хьиз, шииратдин, музыкадин дад чизвай устадни тир. Адаз жуьрэтлувал, ачухвал, гьахъвал, михьивал хас тир. Къуллугъдиз чIехиди я, вичиз зиян хкатда лагьана, ам кисна ацукьдачир, авай гаф чин кьун тавуна лугьудай. Гьа ихьтин намуслу кас тирвиляйни адаз гьуьр­метдай, алимдин теклифдин тереф хуьдай.

Ражидин Гьайдарова гзафбуруз тарсар гана, илимдин алемдиз рехъ ачухна, куьмекдин гъил яргъи авуна, алакьунар, бажа­рагъ авай студентрин, аспирантрин гьа­къин­­дай бубавилин къайгъударвал авуна. Са­нал кIвалахайбурукай рахайтIа, абурун ри­кIел хкунри («Путь патриарха» — 2003-й., ктаб) халис инсандин, зурба алимдин, илимдин, культурадин деятелдин, инсанпересдин къамат фикирдиз гъизва.

Агьмедуллагь Гуьлмегьамедов, ДГУ-дин умуми языкознанидин кафедрадин виликан заведующий, филологиядин илимрин доктор, профессор:

— Профессор Ражидин Идаятовича вичин ахтармишунра лезги языкознанидин фикир тагай хилен тIвар кьун четин я. Имни, заз чиз, адан илимдин сифтегьан «Лезги­ чIалан Ахцегьрин нугъат» кIвалахдихъ галаз алакъалу я. ГьикI лагьайтIа, нугъатдин­ тамам шикил чIугун, бинеяр ачухун патал чIалан илимдик акатзавай фонетикадай, лексикадай, морфологиядай, синтаксисдай, графикадай, орфографиядай, гафар арадал атунай теориядин дерин чирвилер герек къвезвай. Нугъатдин муракаб къурулушдин сад-садахъ галаз алакъалу тир элементар тайинарун патал диалектологдихъ вири­ терефар алцумдай, абуруз къимет гудай алакьунни, чирвални хьана кIанзавай. Ражидин Идаятовича вичихъ гьахьтин бажарагъ авайди успатна. Гуьгъуьнин йисара ада и кар мадни еке ахтармишунралди, илимдин кIвалахралди тестикьар хъувуна.

Нурмегьамед Гьажиагьмедов, ДГУ-дин Дагъустандин филологиядин факультетдин декан, профессор:

— Гьейранвалдай хьтин нурлу ва са шумуд терефдин алакьунрин иеси тир Ражидин Идаятович республикадин филологиядин хилен ярж ва дамах я. Адаз Аллагь-Таалади Инсанвилин ва гьакI Муаллимвилин надир пай, чIехи тIвар ганва. Адахъ вичин къвалав тарифдин ерияр авай пешека­рарни кIватIдай алакьун авай. Ражидин Ида­ятовича 40 йисан муддатда вичин кафедра Дагъустандин чIалар ахтармишдай, чирдай­ илимдинни ахтармишунардай центрадиз эл­­къуьрна. Гьуьрметлу алимдихъ, муаллим­дихъ галаз санал кIвалахдай бахт хъуьрей гьар сада Ражидин Идаятовичан хесетрикай, кIвалахунин тегьердикай, тежрибадикай­ са вуч ятIани чешне яз къачуна. Ада вичини мукьуфдивди кIвалахдай ва кафедрадин коллективдивайни гьакъисагъви­лелди, яратмишдай тегьерда кIвалахун ис­­темишдай. Эгер за лагьайтIа, чун патал Гьайдаров дерин, хуш интеллектуал, ви­чив масад гекъиг тежер оратор, умудлу, ихтибарлу дуст, зурба алим тир. Мадни лагьайтIа, Гьайдаров гьейранвилин са вакъиа тир.

Гьамидуллагь Мегьамедов, ДГУ-дин филологиядин факультетдин виликан декан, педагогикадин илимрин доктор, профессор:

— Ражидин Идаятович Гьайдаров Дагъус­тан Республикадин илим, культура, образование вилик тухуник лугьуз тежедай хьтин пай кутур лайихлу ва баркаллу инсанрикай­ сад я. Ам алим-теоретикдин ва алим-прак­тикдин чIехи бажарагъ авай алимрин дестедик акатзава. Дагъустандин языкознанидин бинеяр кутунин ва ам вилик тухунин, республика патал милли чIаларай ва литературадай виниз тир чирвилер авай пешекарар гьазурунин карда адан зегьметар екебур я.

Ражидин Идаятовичан чIехи лайихлувал­ мадни адакай ибарат я хьи, ада Да­гъус­тан­дин государстводин университет­ теш­кил­ай ва кIвачел акьулдай йисара Да­гъус­тандин филологиядин хилез талукь кIе­лу­нинни методикадин база арадал гъун патал хсуси гзаф къуватар серфна. Адан регьбервилик кваз кIелунин планар, программаяр туькIуьрна, учебникар ва маса пособияр акъудна. Мадни лагьайтIа, ам республикадин умуми образованидин школаяр ва пед­училищеяр патал кIелунинни методикан бине кутурбурукай садни я.

Мектебар патал къадалай виниз учебникар ва методикадин пособияр кхьена. Лезги, авар, дарги, табасаран, къумукь, урус чIаларай цIудалай виниз илимрин кандидатар гьазурна, 20-далай виниз докторвилин ва  кандидатвилин диссертацийриз официальный оппонент хьана. Гзаф кьадар диссертацийриз вичин теклифар кхьена. Школайрин муаллимрин чирвилер хкажунин карда, чIалай ва литературадай учебникар гьазурунин карда Дагучпедгиздиз, Педагогикадин институтдиз датIана куьмекар гана.

Муьгьуьдин Къагьриманов, хуьруьнви, генерал-майор:

— КIирийрин хуьряй тир Гьайдароврин­ тухум екеди ва республикада гзафбуруз малумди я. Общество патал тамамарзавай­ хъсан краралди, инсанпересвилелди, ва­тан­­пересвилелди. Веледриз ихьтин тарсар гайиди халисан камалэгьли Идаят буба тир. Ражидинал къведалди чIехи стхаяр Алилани Саидмегьемеда тухумдин тIвар­цIел баркалла гъайиди я. Абурун рехъ вири уьлкведиз машгьур хьайи алимди давамарна. Адан уьмуьр чи уьлкведа Советрин гьукум тешкилунихъ, кIвачел акьалдарунихъ галаз сад хьиз кьиле фена. Вири рекьерай четин вахт тиртIани, зегьмет чIугваз чир хьуни, къастунал кIевивили, датIана виликди фидай мурад рикIе туни Ражидин Идаятович вичин мурадрив агакьарна.

Ватандал фашистрин Германияди вегьейла, Ражидин муаллимдини вичин къелем тфенгдалди дегишарна. Ада чи хуьрер, шегьерар хьиз, Румыния, Венгрия азад авунихъ галаз алакъалу женгерани иштиракна. Душманди пехъивилелди Яру Армиядин гьужумриз­ аксивалзавай. ЯтIани, абур кьулухъ чIугуниз мажбур жезвай. Дяве тир, гележегдин алимдални хер хьана. Саки са йисуз госпиталра хьайидалай кьулухъ дяведин инвалид лашарал алаз хайи хуьруьз хтана.

Зи рикIел лап хъсандиз алама, фронтдай хтанвай ва институт куьтягьнавай жегьилдикай КIирийрин хуьруьн школадин ва ахпа КьепIиррин хуьруьн юкьван школадин директор хьанай, аялриз математикадин, физикадин тарсар ганай. Гьина ада кIвалахнатIани — школа, университет — Ражи­дин Идаятович халис инсан яз амукьна. Къени, сая, ачух, масадахъ яб акалдай­, алакьдай куьмек гудай, татугай амалрихъ, крарихъ галаз рази тежедай кас яз.

Рагьимхан Кельбеханов, филологиядин илимрин доктор, профессор:

— Профессор Гьайдарован илимдин гзаф тир кIвалахрикай зун рахадач, абурукай жемиятдиз чизва. Гьайдаров дуьзвал кIандай, авай гаф чинал лугьудай, вичин къуллугъдин жавабдарвал гьиссзавай, кафедрадин, факультетдин ва университетдин крар хъсан хьун патал рикI кузвай ва вичелай алакьдай вири крар ийидай кас тир. Гьихьтин собрание, совещание кIандатIани хьурай, ам талукь месэладикай гъавурда аваз ва дуьзда­каз рахадай. Жегьил алимризни ада жумартвилелди куьмекдин гъил яргъи ийидай. Ада зунни докторвилин диссертация кхьин хъувуниз мажбурнай. Чун мукьвал-мукьвал туьш жедай ва чна итижлу суьгьбетардай. Зун ахьтин фикирдал атанай хьи, Ражидин Идаятович, зурба алим хьиз, зурба инсанни я…

Эхь, зурба инсанни тир. Рагьметдиз фидалди чун са шумудра туьш хьанай. Ада гьайиф чIугвадай тегьерда лагьанай:

— РикIе хъувуна кIанзавай хейлин кIва­лахар ама, Нариман хва. Амма вахтни такьат бес жезвач. Кьуьчхуьр Саидан  яратми­шунриз гилани са дуьзгуьн къимет ганвач. Хпеж Къурбанан уьмуьр гзафбуруз сир яз ама. Мемей Эфендиевахъ прозадин еке эсерар авайди тир. Абур нив гватIани чизвач. Чи чIала ва литературада гежел тевгьена фикир гана ва гьялна кIанзавай мес­э­лаяр мад ава. Захъ абурал машгъул жедай­ къуват амач. Гьа и рекье кIвалахзавай жегьил алимарни сад-кьвед я. Гьа и делилди­ рикI тIарзава, чан хва. Пака лезги чIал, литература ахтармишдай, вилик тухудай ­алимар  мадни кьери хьуникай къурху ава заз.

Саки зур асир филологиядин илимрин­ доктор, профессор, РФ-дин ва РД-дин илим­рин лайихлу деятель, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи, Ватандин дяведин ва Дуст­вилин орденрин сагьиб, бажарагълу педагог, насигьатчи, баркаллу хизандин кьил, ве­ледрин буба Ражидин Идаятович Гьайдарова Дагъустандин илим, образо­вание, культура вилик тухуниз бахшна. Адан крарал­ багърийрини, хуьруьнвийрини, санал кIва­ла­хайбуруни, сухтайрини  дамахзава ва муаллим хушвилелди рикIел хкизва.

Нариман Ибрагьимов