(Эвел — 21-22-нумрайра)
“Вири дагъвияр сад хьиз викIегь туш… Абурукай виридалайни женгчи халкьар лезгияр, аварар ва Акъушадин агьалияр я. Ермолова абуруз къайда хуьз чирна”.
Кавказда къуллугъзавай В.С.Норова вичин стха
А.С.Нороваз кхьенвай кагъаздай.
* * *
“Лезгияр, мумкин я къадим легар, акьалтIай чапхунчияр я. Абуру чпин мулкарин патарив гвай вилаятрай инсанар, гьайванар чуьнуьхзава. Чпин зарбдиз фидай балкIанрал алаз абуру, Кавказдин муркIаринни живери кьунвай дар жигъиррай гъуьрч жагъурда. Абурулай гишинвилиз, къанихвилиз дурум гуз алакьда. ЦIегьерин хамарикай авунвай парталар алаз гьужумриз фидайла, абурув недай суьрсет саки жедач. Яшайиш тухузвай къайдади ва дагъларин михьи гьавади абуруз сагълам, яргъи уьмуьр тухудай мумкинвал гузва”.
К. Мальт-Брюн. “Кавказдин чилер авай гьал”.
Европадин хабардар, 150-пай, 18-нумра, 1826-йис.
Къейд: И макъалада автор аваррикай ва къайтагърикайни раханва.
* * *
Имам Шамила лезгийриз гзаф гьуьрметдай. Адан хсуси ктабханада “Мацарин тарих” тIвар алай надир экземпляр авай. Гъилин хатIарин и чешмеда къейднавайвал, монголри-татарри Дагъустан муьтIуьгъарайла, монголрин тереф хуьзвай Гуржистанди Дагъларин уьлкведин рагъ акIидай пад кьуна. Монголрин гьукумат зайиф хьайила, Мацар шегьердин эмирди кьушунар кIватIна рагъакIидай патан Дагъустан ягъийрикай азаднай. Профессор Т.Айтберова кхьизвайвал, Шамила и кардиз кьетIен фикир гузвай.
1848-йисуз Ахцегьиз атай чIавуз имам Шамила кIватI хьанвай жемятдин вилик ихьтин гафар лагьанай: “Куьн викIегь халкь я. Гьикьван куьне урусрин иви экъична ва абурулай парталар хтIунна! Икьван чIавалди ихьтин дяведа куьн куьмек авачиз авай. Гила квез чир хьухь, зун ва вири Дагъустан куь куьмекчияр я. Куь рикIе (Ахцегьа) авай мурдар (Ахцегьрин къеледин гарнизон) акъудна, чи душман куь арадайни чукурна кIанда…”.
Гьажи Али. “Шамил вилералди акур касдин гьикая/
Шамил Ахцегьиз фейи вахт”.
* * *
Кеферпатан Кавказда ивидик аслу туширвал квай кьве халкь ава — чеченар ва лезгияр.
Генерал Джохар Дудаева Кавказдин дагълух халкьарин 1992-йисуз кьиле фейи конференциядал лагьай гафар.
Къейд: Гуьгъуьнлай, Чечнядин сад лагьай дяведин вахтунда ада гьакIни лагьанай: “Вири Кавказда ялавар кун патал лезгияр кIвачел къарагъарун бес жеда”.
* * *
Персияда ихьтин мисал авай: “Эгер шагь ахмакь ятIа, ам Лезгистандихъ галаз дяве тухуз фида”.
Тарихчийри гьисабзавайвал, и мисал Персияда XV асирдиз, Кавказда, Кьиблепатан Дагъустанда дяведа авай чIавуз сефевидрин кьушунрин кьиле авай Хайдар ва Джунейд яна кьейидалай кьулухъ арадал атана.
* * *
Азербайжанда ихьтин мисал авай: “Лезги чыхды, хенжел чыхды, кан чыхды”.
Мана ихьтинди я: “Вири секин, ислягь тир, амма лезги атана…”.
Советрин девирда Азербайжанда мад са мисал машгьур тир: “ЧукIул гвачир лезги — лезги туш”.
* * *
“Лезги” тIвар са девирда Кавказда ва мукьвал тир шаркь пата машгьур тир. Гьатта Къизилдин ордадани кваз “Лекзи” тIвар сейли хьана. Рашид ад-Дина кхьизвайвал, хулагидрин гьукуматдин вилик-кьилик квай садан хцел гьа ихьтин тIвар алай. Азербайжанда, Эрменистанда ва Гуржистанда гилани “Лезгизаде”, “Лезгиян”, “Лезгишвили” фамилияр ама.
Персияда, Туьркияда, Нахичеванда “лезги” гаф квай топонимар ава. Гьатта Бухарадани шегьердин са варариз “лезгийрин варар” лугьузвай.
Гьазурайди — Бедирхан Эскендеров
