“Ширван пачагьлугъдин даях Лакз пачагьлугъ я. Адан сан-гьисаб авачир халкь дагълара яшамиш жезва”.

 Масуди. Мурудж ад-Дзагьаб

* * *

“Лакзидин агьалияр мусурманар я, абур Сад тир Аллагьдихъ агъазва. Абурухъ чпин хсуси, кьилдин чIал ава. Абуруз викIегьвални гужлувал хас я”.

Йакъут. Лакзидин уьлквейрин алфавитдин словарь.

Таржума — А.Р.Шихсаидован.

* * *

Дербентдиз бахшнавай параграфда ада кхьизва: “Лакзийрин­ тайифа сан-гьисаб авачирди, къуватлуди я; абурухъ магьсу­лар цазвай ва гьамиша инсанар яшамиш жезвай мулкар ава”.

* * *

“Кавказдин Каспий гьуьлуьз мукьва шаркь патан Лезгистан ва Дагъустан экIя хьанва. Лезгийри, Кавказдин амай халкьарилай тафаватлу яз, пара гьужумар, тарашунар ийизва. Мукьвал-мукьвал Гуржистандин патарив…”.

Урусатда яшамиш жезвай халкьарикай къейдер. 1799-йис.

* * *

“Лезгияр зиринг, кIубан халкь я. Абурухъ устаддаказ къван­­цикай эцигнавай кIвалер, къайдадик квай майишат ава…”.

Кавказдин ва Астрахань областдин губернатор, граф Гудович: “Генерал-фельдмаршал, граф И.В.Гудовичан къуллугъдиз талукь кхьинар”.

* * *

“Абур къачагъар, тарашчияр я. И къайдада абуру чпин яша­йиш вилик тухузва. Къачагъвилин сенят абуру Гуржистандиз мукьва дагъларани тухузва. Абурухъ цIун яракьар, гапурар ава. Гзаф викIегь ва акьалтIай вагьши халкь я, я цIу­­хъайни абу­руз кичIедач. Абур я персериз, я маса гьукумриз­ муьтIуьгъ хьанач. Чеб муь­тIуь­гъариз атайбуруз абуру инадар кьазвай.

И халкьдин виридалайни кьилин сенят къачагъвал я. Тара­шу­нар гзафни-гзаф Гуржистанда ийизва. БалкIанар, инсанар­ чуьнуьхзава ва абур маса гузва. Ширванда абуру Дауд бегдиз ва Сурхаяз куьмек гана, гьа са вахтунда чеб девлетлуни авуна…”.

Гербер — Самурдин азад жемиятрикай.

* * *

“Абур лежберар туш, я малдарвилелни машгъул жезвач. Абуру масабуру чпиз кIвалахуник умуд кутунва. Кьил хуьзвай­ кьилин рехъ лагьайтIа, къачагъвал я…”.

Гербер — куьревийрикай.

* * *

“Гуржистанда урусрин гьукум авай девирдин эвел кьилера Кавказдин кьилевайбуру Куьредин жемиятдивай къачагъвилел, тарашунрал эхир эцигун тIалабна. Куьредин агъса­къал­ри (вилик-кьилик квайбуру) ихьтин жаваб хганай: “Чун гьахъ гвай инсанар я, чаз чилел кIвалахиз кIандач. Къачагъар яз яшамиш жезва, инлай кьулухъни гьакI амукьда. Чи чIехи бубаярни гьа икI яшамиш хьайиди я”.

Р.А.Фадеев, “Кавказдин дяведин пудкъад йис”.

* * *

Ахцегьрин къеледин комендантдин руша ихьтин са дуь­шуьш­дикай ихтилатнава: “Девлетлу са дагъви чпин чилел чна сенгерар эцигунихъ ва чпин мулкар къакъудунихъ галаз са­кIани рази жезвачир. Вири дагъвийри гьада хьиз фикирзавай. Жаваб яз бубади адаз (девлетлу дагъвидиз) са мах ахъай­на ва хабар кьуна: “Вучиз куьне неинки лапагар хуьзва, гьакIни та­мув агакьдалди жанавурдихъ калтугзава?” — Вучиз ла­гьай­тIа, лапагрикай чаз хийир ава, жанавуррикай — анжах зи­ян, — гьарайнай абуру. “Аквазвани квез, — лагьанай бубади, — Гуржистанда авайбур чи лапагар я, куьн — жанавурар. Куьн секиндиз туртIа, куьне абур вири тIуьна куьтягьда”.

* * *

1733-йисуз, Надир шагьди туьркверин кьушунар кукIва­рай­далай кьулухъ, Османрин империядин ва Персиядин арада икьрар кутIунна. Адал асаслу яз, туьркверин султанди Персиядив виликдай сефевидринбур тир вири мулкар вахкана кIанзавай. Вири наибриз вилаятар михьна, Надир шагьдив вахкунин буйругъ­ ганвай. И чIавуз Сурхай хандив Ширван персерив вахкунин буйругъ агакьна. Ада буйругъ гваз атайди кьена ва жавабдин чар рекье хтуна. Ана ада Ширван вичи лезги асланрин гапуррин къуватдалди къачурдакай ва Багъдад Агьмедазни масабуруз ихьтин истемишунар рекье твадай са ихтиярарни авачирдакай кхьенай.

Аббас Къули агъа Бакиханов. Гуьлистан-и Ирам.

* * *

Алкьвадар Гьасана кхьизвайвал, ада (Сурхай ханди) вичин кагъазда икI кхьенвай: “Ширван за лезги мусурманрин гапуррин куьмекдалди къачуна, туьркверин пачагьлугъдиз кIан хьуналди ваъ”.

 Алкьвадар Гьасан эфенди. “Асари Дагъистан”.

(КьатI ама)

Гьазурайди — Бедирхан  Эскендеров