21-октябрдиз республикадин мулкунал Дагъустандин культурадин ва чIаларин югъ къейдна. Республикадин халкьарин культурадин ва чIаларин девлетлу ирс хуьнихъ элкъуьрнавай и суварин сергьятра аваз, Дагъустандин шегьеррани хуьрера милли чIаларал диктантар кхьин кьиле фена. Идалай вилик, 11-октябрдиз, Лезги чIалан суварин сергьятра аваз, Махачкъалада лезги халкьдин векилрини хайи чIалал диктант кхьенай.
Ихьтин серенжемри эхиримжи йисара халкьарин милли ирсинал къвердавай гзаф фикир желбзава, дагъустанвийрин итиж хайи адетрихъ, медениятдихъ элкъуьрзава.
Гьа са вахтунда абуру гьатта михьиз квахьунин къурхулувилик акатнавай хайи чIаларин месэлани винел акъудзава: инанмиш хьун четин ятIани, дидед чIалар къенин юкъуз лап четин гьалда гьатнава. И кардихъ себебар гзаф ава. Амма виридалайни кар алайбурук кьвед акатзава: хизанра аялрихъ галаз хайи чIалал рахун тавун ва гьукумди кьиле тухузвай сиясатда и месэладиз дериндай фикир тагун.
РД-дин лайихлу художник А. Куртаева гьисабзавайвал, хайи чIалар квахьунай тахсир гьам и чIалал рахазвай инсанрин, гьамни государстводин хиве ава. «Советрин девирда мектебра хайи чIалан тарсарин кьадар гзаф авай, хуьрерин школайрин выпускникриз, урус чIалал имтигьанар вахкудайла, са гьихьтин ятIани артухан кьезилвал гузвай: абуру сочиненидин чкадал диктант кхьизвай ва икI мад. Къе лагьайтIа, аялри, гьа жергедай яз хуьрерин мектебра кIелзавайбуруни, гьатта технический вузрик экечIдайлани, урус чIал хайиди тирбурухъ галаз сад хьтин шартIара имтигьанар вахкун лазим я. Гьаниз килигна, милли мектебра кIелзавай аялар, хайи чIал анихъна, урус чIалаз еке фикир гуниз мажбур жезва. Хайи чIаларал лагьайтIа, гьатта имтигьанни авач», — лугьузва ада.
Мектебра хайи чIалан тарсар гунин, кьилди къачуртIа, и тарсарин кьадар тIимил хьунин месэла эхиримжи йисара иллаки хцидаказ акъвазнава: образованидин хиле федеральный стандартар дегиш хьунихъ галаз сад хьиз хайи чIаларал тарсар михьиз терг хьунин сергьятдиз мукьва жезва. Месэладиз талукь яз иллаки гзаф суалар кIелунин гьар йисан эвелдай пайда жезва. Мисал яз, цIи са жерге мектебра хайи чIалан тарсариз кьве гьафтеда са сят гузва лагьай хабарарни акъатна. Гьа са вахтунда, уьлкведин гьукумдарри мад ва мад сеферда тикрарзава: государстводин хайи чIалар, меденият хуьн чарасуз я.
Жемиятди къарагъарзавай ва милли чIалал тарсар гуниз талукь суалдиз и йикъара РД-дин образованидин ва илимдин министр Ягья Бучаева ихьтин жаваб гана:
«Къенин юкъуз хайи чIалар ва литература чирунин кIвалах федеральный ва региондин законодательстводал амална кьиле тухузва. Хайи чIалар республикадин вири мектебрин чирвилер гунин планрин чарасуз паюник кутунва. Им лагьайтIа, абур гун государстводи замин ийизва лагьай чIал я. Алай вахтунда Дагъустандин мектебра кIелзавай аялриз 13 чIал чирдай мумкинвал ава. И тарсариз гьафтеда, юкьван гьисабдалди 1 сятинилай 3 сятдал кьван гузва. Образованидин идараяр лазим ктабралди таъминарунин месэладизни хейлин фикир гузва. 2023-2025-йисара, финансрин жигьетдай гьал хъсанзавачиртIани, республикади мектебрив хайи чIаларай ва региондин милли компонентдин рекьяй 1,1 миллиондилай гзаф учебникар агакьарна. И ктабри асул вири хилер кваз кьунва — Дагъустандин тарихдилай ва географиядилай республикадин халкьарин культурадал ва адетрал агакьдалди.
Муаллимар гьазурунин ва абуруз куьмек гунин хелни важиблуди яз ама. Эхиримжи 3 йисан вахтунда хайи чIаларин ва литературадин 2700-далай гзаф муаллимри пешекарвилин дережа хкажунин курсара кIелна. Идалайни гъейри, гьар йисуз пешекарвилин устадвиляй конкурсар тешкилзава, абурун нетижада муаллимрив лайихлу шабагьар агакьарзава. Жегьилрин арада милли чIалар машгьурун патал гьар йисуз «Дагъустандин халкьарин чIаларал диктант» кхьизва. Илимдинни методикадин рекьяй бегьем кIвалах А.А.Тахо-Годидин тIварунихъ галай педагогикадин НИИ-ди кьиле тухузва. Анин пешекарри алай аямдин программаяр ва чирвилер гудай материалар гьазурзава, этнокультурадин рекьяй чирвилер гунин месэлаяр ахтармишзава. Республикадин Кьил Сергей Меликован тапшуругъдалди алай вахтунда мектебдиз фидалди идарайра хайи чIаларал чирвилер гунин программаяр ва регионда хайи чIалар вилик тухунин вири патарихъай фикирда кьунвай программа туькIуьрзава.
Чун Дагъустандин чIаларин девлетлувал хуьниз республикадин стратегиядин месэладиз хьиз килигзава. Ам гьялунилай региондин культурадин рекьяй дурумлувал ва несилрин арада руьгьдин алакъа хьун аслу я».
Себебар гзаф аватIани, гьакъикъат якъин я: асиррилай асирралди чав агакьнавай дидед чIалар хуьн чи, гьар са миллетдин векилрин, буржи я.
Жасмина Саидова
