ХИЗАНРИХЪ ЙИКЪАХЪ ГАЛАЗ АЛАКЪАЛУ ЯЗ

1993-йисуз ООН-дин Генеральный Ассамблеядин къарардалди 15-май Международный хизанрин югъ яз малумарна. Адан кьилин метлеб хизандин са кьадар месэлайриз вири общественностди дикъет ва куьмек гун я. Хизан мягькемди ва бахтлуди хьайила, государствони агьваллуди жеда. Уьлкве артмиш хьун обществода хизандин гьал хъсан хьунилай, государст­води адахъ галаз ийизвай  раф­тарвилелайни аслу я. Инсандин уьмуьр хизандилай башламиш жезва. Ина ам, обществодин  векил яз, мягькемдиз кIва­чел акьалтзава. Хизан гьуьрметдин, муьгьуьббатдин, садвилин чешме я.

Советрин девирда гзаф  аялар авай хизанрин кьадар пара тир. 10 аял хайи дидедиз Игитви­лин тIвар гузвай. Гьайиф хьи, “перестройка” лугьудай девирди крар вири масакIа элкъуьрна.

Статистикадин делилралди, реформаяр лугьудайбурун девирда Россиядин агьалийрин кьадар гьар йисуз тIимил жез башламишна. И кар фикирда кьуна, Россиядин Президентди уьлкведа демографиядин гьалар хъсанарунихъ элкъуьрнавай са жерге серенжемар кьабулна. Кьилди къачуртIа, дидевилин капитал гун кардик кутуна. Нетижада чи уьлкведа демографиядин гьалар хъсан патахъ дегиш жез башламишнава.

Дагъустанда Ватандал рикI алай, намуслувилелди зегьмет чIугвазвай, чпин веледриз дуьз тербия гана, абур обществодиз вафалубур яз тербияламишзавай, гьар гьина яшамиш хьайи­­тIа­ни, Дагъустандин тIвар виниз хкажзавай, чпелай чешне къачуниз лайихлу хизанар тIимил авач. Къенин зи суьгьбетни отставкада авай полковник Мегьемет Шагьгьуьсейнован уьмуьрдин рекьерикайни адан хизандикай я.

Мегьемет 1925-йисуз Ахцегь райондин Ялцугърин хуьре дидедиз хьана. Адан аял йисар рагъ алайбур хьанач. Дидедиз  кьве хва хьайила, абурун буба Шагьгьуьсейн жегьилзамаз рагьметдиз фена. Веледриз бубадин неинки тавазивилер, гьакI адан чинни акунач. Кьилел итим аламачир жегьил, гуьрчег дишегьли адан стхайри хутахна. Мегьеметни Байрам чIехи дидеди ва эмейри хвена, арадиз акъудна.

Сифте классра Мегьемета Ялцугъа, гуьгъуьнинбур Ахцегьа къеледа кIелна. 1943-йисуз же­гьил гуьгьуьллудаказ Советрин Армиядин жергейриз фена. Сифте ам Бакудиз, анайни Горьковский областда авай Гороховецский лагердиз тухвана. Къуллугъдин ви­­ри четинвилер ада гьа и лагерда гьиссна. ЯтIани, вичин хиве авай везифаяр, дагъвидиз хас тирвал, лайихлудаказ кьилиз акъудиз хьана. Радиствилин курсара чирвилер къачур дагъви гадади фронт патал радистар гьазурзавай. Ада вичихъ галаз санал къуллугъ авур старшина М.И. Перевезенцев иллаки чIехи гьуьр­метдивди рикIел хкизва. Ам низамсузвал, чкIайвал эх тийидай кас тир. Гьавиляй вирида адахъай­ вил къядай. Гьа са вахтунда ам халисан интеллигент, медени кас тир. Дяведилай гуьгъуьниз Мегье­мет Шагьгьуьсейнович Звенигород шегьердиз зенитный артиллериядин радиолакаторщикрин курсариз рекье туна.

1947-йисуз армиядай аххъаюнал вил алай Мегьеметаз дивизиядин политотделдин начальник В.М.Швальбеди вичин патав эверна ва Фрунзедин тIва­ру­нихъ галай военно-политический училищедиз фин теклифна. Жегьил аскердин планар масакIа тир. Ам­ма Швальбеди лагьана: “Вакай хъсан военный пешекар хкатда. Са вахтунда рикIел хкана, вуна заз чухсагъул лугьуда”. “Дугъриданни, зи къуллугъда хьайи вири хъсанвилер гьадан тIварунихъ галаз алакъалу я”, — лугьузва Мегьемет Шагьгьуьсейновича.

Училище акьалтIарайдалай гуьгъуьниз Шагьгьуьсейнов Закавказский военный округдиз рекье туна. Ада вичин гъилик квай аскерар, Урусатдин чIехи полководецрин игитвилин чешнедалди руьгьламишдай.

Дяве куьтягь хьанвай. Йисар къвез физвай. Жегьилдин рикIе хизан кутунин фикир авай. 1950-йисуз ам хайи хуьруьз хтана. Акунар алай гададал хуьре ашукь хьанвай рушарни гзаф авай. Амма ада диде-бубадиз авай са руш Ася вичин уьмуьрдин юл­дашви­ле хкяна. Жегьилри мехъерарна. ЦIийи свас кIва­ле туна, офицер Гуржистандин Цители-Цкаро шегьердиз вичин къуллугъдал хъфена. Са йисалай ада свасни гьаниз хутахна. Жегьил хизанди армиядин четин уьмуьрдин вири уькIуь-цуру дад­мишна. Гьикьван четин тир­тIани, Мегьеметан рикIе академиядиз гьахьунин мурад авай. Гьа икI, ам 1958-йисуз Москвадин В.И.­Ле­нинан тIва­рунихъ галай военно-политический академиядиз гьахьна. А йисар рикIелай тефидайбур хьана. Ася Бабаевнадални четинвилер тIимил акьалтнач. Итим кIва­ле жедачир. Гъариб чкада са куьмекни авачиз, аялар чIехи авун регьят кар тушир. ЯтIа­ни, офицердин кайваниди вири четинвилериз дурум гана, академия куьтягьна хквезвай вичин итим гуьзлемишна.

1962-йисуз командованиди Мегьемет Шагьгьуьсейнов Германияда авай чи кьушунрин дес­те­диз рекье туна. Вад йисуз хи­зан Германияда яшамиш хьана. Ахпа Москвадин военный округдиз, Кур­ск шегьердиз хтана. 35 йисуз армияда намуслувилелди къуллугъ авурдалай гуьгъуьниз М.Шагь­гьуьсейнов запасдиз экъечIна. Ватанди адан зегь­метдиз лайихлу къиметни гана. Адахъ къадалай виниз шаба­гьар ава, гьа жергедай яз “Знак почета” орден, “За боевые заслуги” медаль, ГДР-динни СССР-дин арада дуствилин ала­къаяр мягькемарунай къизилдин знак, В.Путинан патай чухсагъулдин чар ва гзаф масабур.

Шагьгьуьсейноврин хизан хайи ерийривай яргъара авай-тIани, абурун рикI гьамиша Да­гъустанда жедай. Гьар йисуз ви­ри хизан отпускадиз хкведай. Агъай­на, хуш къилихрин, хурудал шабагьри нур гузвай жегьил итимдал мукьва-кьилийри, хуьруьнвийри дамахдай. Мегьемет Шагьгьуьсейнович гзаф шад, михьи рикI авай, уьмуьрдал, лезги халкьдал, адан адетрал, музыкадал рикI алай инсан я.

1979-йисуз Мегьемет Шагь­гьуьсейнович Дагъустандиз хтана. Лезги чилин накьвари, абукевсер булахри вичин хциз хайи ерийрал эвер хъувуна. Ада яргъал йи­сара республикадин ветеранрин советдин председателдин за­мести­тел­виле кIвалахна. Алай вахтунда 90 йис хьанвай М.Шагьгьуьсейнов пенсияда ава. Гьайиф гьахьтин инсанар кьуьзуь жез!

— Советрин девирда тербия къа­чур, кIелай, кIвалахай ветерандик алай аямдин девирди екез секинсузвал кутазва. А зурба Со­юз чу­кIур­на, заводар, фабрикаяр, ма­йишатар тармарна, инсанар кIвалах амачиз туна. Жегьилриз ватанпересвилин тербия гунин кIва­­лах лап зайиф я. Акьалтзавай­ несил Интернетдинни мобильникрин есирда гьатнава, — ри­кIе тIал аваз къейдзава ветеранди.

Мегьемет Шагьгьуьсейновичани Ася Бабаевнади чпел дамах ийиз жедай кьве хва тербия­ламишна. Бубадилай чешне къачур абурни военный рекьяй пешекарар я. Киевда высший зенитно-ракетный училище акьал­тIарай Олега Мурманскда, Украинада, Германияда къуллугъна. Ам подполковник я. Алай вахтунда Бело­руссиядин Барановичи шегьерда Госбанкда отделдин начальниквиле кIва­лах­зава. Идалайни гъейри, ам яратмишунрални машгъул я. Олеган “Офицердин запискаяр” ктаб чапдай акъатнава, кьвед лагьай ктабни куьтягьиз гъиле ава. Уьмуьрдин  юлдаш Раисадихъ галаз санал абуру пуд велед (са гадани кьве руш) тербияламишна. Инал са ихьтин карни къейд тавуна жедач. Барановичи шегьерда школада кIелдай­ла, белорус чIалай конкурс тухвайла, чIе­хи бубадин тIвар алай Мегьемета сад лагьай чка кьуна. Директорди адаз суал гана: “Ви дувулар Белоруссиядай яни? “Зун михьи лезги, да­гъустанви я”, — лагьайла, тажуб хьайи директордин сивяй “сагърай Дагъларин уьлкве, чаз ихьтин “белорус” гайи” гафар акъатналдай. Алай вахтунда Мегьемета Москвада са фирмада кIвалахзава. Адаз лап михьидаказ ингилис чIал­­ни чида. Дестедин руководитель яз, загранкомандировкайриз фейила, ада ана ингилис чIалал докладар ийизва. Олеган чIехи руш Эмиля Махачкъалада Газ­промда отделдин начальник я. Жамиляди, ДГУ-дин экономический факультет акьалтIарайдалай гуьгъуьниз, Москвада медицин­ский институтда кIелзава.

Мегьемет Шагьгьуьсейновичан гъвечIи хва Славади Ленин­градда зенитно-ракетный командный училищеда кIелна. Ада Сахалинда, Калининградда, Германияда къуллугъна. Амни подполковник я. Белоруссияда ада чIехи стхадихъ галаз са частуна къуллугъна. Алай вахтунда ам карчи­вилел машгъул я. Уьмуьрдин юл­даш Руминадихъ галаз санал абуру кьве велед (са гадани са руш) тербияламишна. Руш Камила Минскда телевиденидин журналистка я. Артур, армиядай хтана, цIийи къуллугъдал акъваззава. Ам хъсан музыкантни я. Ви­чин­ хизан галаз Минскда яшамиш жезва.

Стхаяр кьведни Дагъустандивай яргъара, Россиядин жуьреба-жуьре пипIера яшамиш хьанатIани, абурун рикIери гьамиша хайи ерийрихъ ялна, чпиз сусарни лезги рушарикай хкяна. Стхаяр гьар йисуз чпин хизанарни галаз Дагъустандиз хкведа. Абуру чпин диде-бубадин ери-бине тир Ялцугърин хуьрелни кьил чIугвада.

Мегьемет Шагьгьуьсейновичанни Ася Бабаевнадин рикIер вад хтулдини ирид птулди шадарзава. Гатуз абур вири санал кIватI хъхьайла, Мегьемет Шагьгьуьсейнованни Ася Бабаевнадин шад­вилихъ кьадар амукьдач. Хтулрини птулри чIехи диде­дизни бубадиз чпин рикIин вири гьиссер багъишзава. И чIехи, гьуьр­метлу хизанда веледриз ­бубадин гаф — къанун, дидедин гаф — мелгьем я.

Майдин варз Шагьгьуьсейноврин хизанда гзаф гурлуди я. Абуруз уьлкведин кьуд патай чарар, тебрикдин телеграммаяр хквезва.

Баркаллу ветеран Мегьемет Шагьгьуьсейноваз ва адан хизандиз чнани майдин вири суварар рикIин сидкьидай мубаракзава. Квехъ сагъ чан, кIубанвал, веледар мадни еке дережайрив агакьун чи мурад я. Гьа икI, авазва чахъ чешне къачуниз лайихлу, баркаллу хизанар. Къуй абурун, кьадар гележегда мадни гзаф хьурай!

Надият Велиева