Къад лагьай асирда комсомолрин ва коммунистрин жергейрик экечIай агъзурралди инсанри, хсуси итижар кьулухъ туна, чпин чирвилер, алакьунар, бажарагъ халкьдин майишат еримлу авуниз, къуллугъдин везифаяр намуслувилелди, жавабдарвал гьиссуналди тамамаруниз серф  авур  девир хьана. Ахьтинбур чи хуьрера, шегьеррани тIимил авачир. Абурун жергедай сад яз завай  Зара Агьмедовна Латифовадин тIвар­ни кьаз жеда.

Халкьдин майишатда, илимда, искусствода еке дережайрив агакьай, лезги чилин векилар яз, халкьдин тIвар виниз акъу­дай ва гилани акъудзавай дишегьлияр чахъ гзаф ава. Сациализмдин Зегьметдин Игитар — Саимат Ферзалиева, Имамат Ибрагьимова­, “Геджух” совхоздиз яргъал йисара регьбервал гайи Фируза Бурлакова, зурба алимар — Фатма Аликберова, Къемер Адигуьзелова-Палчаева, Тамара Гьабибова, Уьнейзат Мейланова, Фируза Вагьабова, Сария Агъаширинова, Пенкер Авчиева, искусстводин устадар — Рагьимат Гьажиева, Шамси Къухмазо­ва­, Дурия Рагьимова, Алла Жалилова, Сефият Аскерова, Эльза Ибрагьимова, Роза Магьсу­мова, Гуьлнара Эмиргьамзаева, Нурия Исабегова, Фаризат Зейналова, Лира Рамазанова…

Общественно-политический ва государственный деятелрикай рахайтIа, абур чавай анжах тупIаралди гьисабиз жеда. Бабаева Сейран — КПСС-дин Кьурагь райкомдин секретарь, райисполкомдин председатель, Гьамидова Гуьлселем КПСС-дин Ахцегь райкомдин 1-секретарь, ДАССР-дин соцобеспеченидин министр, Къадимова Маяхалум — РД-дин Конституционный суддин судья, Гьасанова Жарият, Азимова Афизат, Зерифа Бейтулаева — РД-дин Верховный суддин судьяяр…

И жергеда Зара Агьмедовнани ава. ВЛКСМ-дин Мегьарамдхуьруьн райкомдин 1-секретарь, КПСС-дин Агъул райкомдин 2-секретарь, Мегьарамдхуьруьн райисполкомдин председатель, Дагъустандин обкомдин алишверишдин ва яшайишдин рекьяй къуллугъ авунин отделдин заведующий, ДАССР-дин недай-хъвадай шейэрин промышленностдин ва ахпа соцобеспеченидин министр, КПСС-дин Мегьарамдхуьруьн райкомдин 1-секретарь, ДАССР-дин Верхов­ный­ Советдин депутат, РД-дин Гьукуматдин къуллугъчи.

Къейд авун лазим я хьи, къуллугъдин ихь­тин дережайриз хкаж хьун Зара Агьмедов­надиз садрани регьят акъвазайди туш. Виликди къачузвай гьар са кам манийвилерал, цацарал ацалтна. Жегьил, уьтквем, бажарагълу, такабурлу лезги руш адан алакьунрикай къурху авай такIанбурун кIирерикни акатиз, хкатна.

Школада амаз Зара вичихъ галаз кIелзавайбурун арадай хкатна аквазвай. Неинки чIагай буйдалди, гьакI лап хъсандиз кIелуналди, школадин общественный уьмуьрда иштиракуналди, ученикрин производстводин бригадада чешнелудаказ кIвалахуналди ва комсомолдин везифаяр намуслувилелди тамамаруналди. Вири и крар фикирда кьуна, Мегьарамдхуьруьн 1-нум­радин юкьван школадин 9-классда кIел­завай Зарадиз ВЛКСМ-дин Дагъустандин обкомди Гьуьрметдин грамота гана. Гуьгъуь­нин йисара рушан уьмуьр комсомолдихъ галаз алакъалу хьуниз, белки, гьа и месэладини къуват гана жеди.

Школа акьалтIарай рушаз ВЛКСМ-дин райкомдиз кIвалахал теклифна ва адал учетдин сектордин заведующийдин ва рушарин арада гъавурдик кутунин рекьяй кIвалах тухудай секретардин везифаяр ихтибарна. Четин тиртIани, руша кар кьулухъ янач, вичиз гаф къведайвал авунач. Дагъустандин госуниверситет куьтягьай ва са йисуз школада кIвалахай муаллим КПСС-дин райкомди мад комсомолдин кIвалахдал хкана. Кьве йисуз 2-секретардин ва вад йисуз 1-секретардин везифаяр кьилиз акъудна.

1966-1971-йисара Мегьарамдхуьруьн районда къуллугърал хьайи ксари тести­кьарзавайвал, Зара Латифовади халкьдин арада еке гьуьрмет, авторитет къазанмишна. ДатIана инсанрин юкьва хьуналди, абуруз дердияр туькIуьриз куьмек гуналди, къени крара вичи чешне къалуруналди, жегьилрин, комсомолрин менфятлу теклифрин тереф хуьналди, гьатта партиядин райкомдин къуллугъчийрин чиниз экъечIуналди — пленумрал, бюройрал, совещанийрал гъалатIриз, зиянлу крариз рехъ гузвайбур критика авуналди. Гьелбетда, авай гаф ачухдиз лугьудай уьтквемвал, вичин чирвилерихъ, алакьунрихъ инанмишвал авай комсомолдин секретарди вичиз аксивалдай, пехилвалдай ксарни майдандиз акъудна.

Сифте цаз хабарсуз акьахна. Райондин комсомолрин башчиди жегьилрин гьакъисагъ, баркаллу крарикай мукьвал-мукьвал “Коммунист” газетдиз макъалаяр, репортажар кхьизвай. И кар фикирда кьуна, газетдин редакцияди Зара Латифова ДАССР-дин Верховный Советдин Президиумдин Гьуьрметдин грамота гун патал къалурна ва Мегьарамдхуьруьн райкомдивай и месэладиз талукь бюродин къарар акъудун тIалаб­на. Райкомдин секретарди эверна Латифовадиз наразивилелди лугьузва: “Гьуьрметдин грамота ваз вучиз гузвайди я?”. “Куьне завай ваъ, “Коммунист” газетдин редактордивай  хабар яхъ” — лагьзава руша.

Латифовадикай гележегда къуллугъдин жигьетдай “кьев” жедайди кьатIай райондин регьбердиз багьнадалди ам партийный къурулушдай михьиз акъудиз кIан хьана. Тади гьалда бюро кIватIна ва малумарна: “Квезни чизва, центрадал алай школада къайда, низам лап зайиф хьанва, гьавиляй ана кIвалах гуьнгуьна хтун патал директорвиле Зара Агьмедовна тайинарзава…”

Гьелбетда, гар гьи патахъай къвезвайди ятIа аннамишай Заради ва бюродин са пай членри разивал ганачир.

Гьеле университетдин 4-курсуна амаз Коммунистрин партиядиз кьабулнавай рушаз партиядин органра кIвалахдай ашкъини авай. И  жигьетдай далу пад мягькемардай са рехъ авай: КПСС-дин ЦК-дин къвалав гвай партиядин кьилин школада (ВПШ) кIелун. Пуд сеферда Латифовади документар гьазуриз райкомдин орготделдиз вугана, анай обкомдиз ракъурзавайди тир. Гьар сефердани райкомдин 1-секретарди “ви документар кьабулнач” лугьуз, рикI мурадрив, къастарив ацIан­вай руш бейкефарнай. Эхир обкомдиз акъатайла, Зара Латифовади орготделдин заведующийдивай вичин документар кьабул тавунин сир вуч ятIа чирун кьетIна. Килигай­тIа, документар отделдиз агакьарзавачир. Заведующийди документар гьазурна ва Латифова Ростовдиз рекье туна (Дагъустандай аниз ВПШ-дик экечIиз 6 кас ракъурна 10 югъ алатнавай). Абур экзаменриз гьазурни хьанвай. ЯтIани, комсомолрин башчиди вири экзаменар агалкьунралди вахкана ва Латифова ВПШ-диз кьабулна. Ина ам лап чешнелу кIелзавайдаз элкъвена. ВПШ-дин газетдиз “Зара Латифовадилай чешне къачу” тIвар алаз макъалани акъатна.

Кьвед лагьай курсуна кIелзавайла, лезги рушаз КПСС-дин Дагъустандин обкомдай эвер хъийизва ва ам партиядин Агъул райкомдин идеологиядин рекьяй секретарвилин къуллугъдал рахкурзава. Жегьил патал им гуьзлемиш тавур вакъиа тир. Гьа са вахтунда­ ида обкомдин 1-секретарь М.Умаханов жегьил коммунистдин, бажарагълу тешкилатчидин алакьунрихъ, мумкинвилерихъ инанмиш хьанвайди успатзавай. Ихтибар екеди тир.

Дагълар, патан чка. Маса чIалал рахазвай агьалияр… Жегьил дишегьлидик са тIимил къурхуни акатна. Яргъал йисара Кьурагь, Докъузпара, Мегьарамдхуьруьн районра прокурорвал авур кьуьчхуьрви Агьмедаз рушан рикIин гьиссерикай хабар хьана ва ада рушахъ галаз суьгьбетна, эхирни лагьана: “КичI лугьудай затI рикIе твамир, чан бала. Жемятрихъ галаз рахадай чIал чир хьайитIа, вири хъсан жеда. Ваз гьуьрметун, вун руководителдай кьун валай, ви крарилай, инсанрив эгечIзавай тегьердилай аслу жеда”.

И гафар Зара Агьмедовнади са чIавузни рикIелай алуднач. Агъул районда кIвалахай кьве йисни зуран вахтунда лезги руша ахьтин гьуьрмет къазанмишна хьи, ам хъфизвайдакай хабар хьайи гзаф инсанри гьайиф чIугуна. Хейлинбур, хабар дуьзди ятIа чириз, Тпигъиз атана. РичIарин школадин директорди (белки, кIелзавайбуру гафар зи къундармадайни кьан) лап куьрелди лагьана: “Агъулай рагъ хъфена”. Эхь, къени краралди, гьар са касдихъ галаз хуш рафтарвал авуналди, патав атай школьникни, колхозчини, чубанни, чIехи хизандин кайванини, зегьметдин, дяведин ветеранни, дердидихъ яб акална, месэла гьялна, рекье хтуналди, датIана хуьрериз, кIвалериз, коллективриз физ, авай гьал чируналди, герек серенжемар кьабулуналди агъулвийриз вич кIанарна. Идахъ галаз сад хьиз районда идеологиядин кIвалахни хъсанвилихъ элкъвена.

1977-йис. Латифова кIвалахдин яцIа ава. Агъулвийри ам чпин рушвиле кьабулнава. Дагъдин гьавани рушахъ галаз кьунва. Район патал мадни хъсан крар ийидай къастар ава. Амма хабарсуз меркездай атай “Нянин сятдин ругудалди обкомдиз агакь” хабарди 2-секретарь тажубарна. Атана, са 10-15-декьикьа гежни хьанва, талукь руководителар вири амай ва абурун вилерни Латифова атунал алай. Гьасятда бюродал кIватI хьана ва Зара Агьмедовна Мегьарамдхуьруьн райисполкомдин председателвилин къуллугъдал рекье тунин къарар кьабулна. Зурба ихтибар. Дишегьли, кьве гъил къакъажна, мадни гьевесдивди вичин везифайрив эгечIна. Четинвилерикай рахайтIа, абур гьар са камуна гьалтзавай. Артухлама кардиз кьецI гузвай руководителар, пешекарар ацалтуни гуьгьуьлар чIурдай. Ихьтин гьал акурла, Латифовади вири жавабдарвал вичин хивез къачуна, район патал хъсан крар гъиле кьадай ва абур кьилизни акъуддай. Республикадин гьакимривай истемишдай райондиз такьатар чара ийиз, амма ахъай тийизвай ва я гежел вегьезвай вахтара, гьатта бязи министерствойрин, ведомствойрин руководителар ахъайиз мажбурдай.

Гьа икI кIвалахайвиляй ва масабурни кардал желб авурвиляй Мегьарамдхуьре гьа йисара мугьманхана, гьар сад 8 квартирадикай ибарат яшайишдин 2 кIвал, агьалийриз яшайишдин рекьяй къуллугъдай комбинат, автостанция, сбербанкдин дарамат эцигна. Райцентр аваданламишна, кьилин куьчейра асфальт туна, районэгьлийри къени хушдиз ял язавай парк кутуна, Культурадин дворец ачухна. Гаф кватай чкадал лугьун хъсан я: Ибадуллагь Тагьирова Кьасумхуьруьн Культурадин дворец эцигайвиляй ам къе адан тIварунихъ янава. Мегьарамдхуьруьн дворецни Зара Латифовадин тIварунихъ ягъун кутугнава, ада район патал авунвай вири хъсан крарни фикирда кьуна.

Зара Агьмедовнадин алакьунар, бажарагь республикадин майданда ишлемишунин мураддалди, 1980-йисуз ам ДАССР-дин недай-хъвадай шейэрин промышленностдин министрвиле тайинарна. И чIавузни ада вичин къилих къалурна. РСФСР-дин недай -хъвадай шейэрин промышленностдин министрди кьабулун гуьзлемишиз, ам са шумуд сятда акъвазна. Маса инсанар адан кабинетдиз физ, эхкъечIзава. Сабур хуьзва дагъви дишегьлиди, амма вахт физва. Эхирни ада секретаршадиз наразивал кваз лагьана: “Вуч я, зун Дагъустандай атанвайди тирвиляй кваз кьазвачни? Фена министрдиз лагь, зун иниз къуллугъ тIалабиз атанвайди туш. Эгер заз теклифнаватIа, кьабулни авурай. ТахьайтIа, зун исятда хъфида­”.

Министр Степан Чистоплясова кьабулна Зара Агьмедовна, гъил къачун тIалабна. Яргъалди суьгьбет авурла ва дишегьлидиз авай чирвилерин, тежрибадин, республикадин халкьдин майишат авай гьалдикай хабардарвилин дережа, савадлувал, михьи такабурлувал акурла, ам лап шад хьана. Гуьгъуьнин­ йисара З.Латифова гьихьтин теклиф, тIалабун гваз Москвадиз фенатIани, Чистоплясова адан тереф хвена ва куьмекар гана.

Министрдин патай куьмек гьиссай Латифовади инани гьа вичин саягъда гъилер къакъажна ва вичиз тайиб тир мулкуна вуч ва вуж гьинал алатIа чирна, ахпа талукь серенжемар кьабулунивни гатIунна. Махачкъалада, Дербентда, Хасавюртда, Къизлярда карханаяр реконструкция авуна ва продукция гзаф акъуддай мумкинвилер артухарна. Меркезда министерстводик акатзавай карханайра кIвалахзавайбур патал 400 касдин общежитие, 90 квартирадин кIвалер эцигна. Хейлин хуьрера туьквенар патал цIийи дараматар ишлемишиз вахкана. Министрдин агалкьунар СССР-дин ва РСФСР-дин недай-хъвадай шейэрин промышленностдин министерствойри къейдна.  Амма рекьел цацар гвайбур мад акъатна.

Махачкъаладин  горпищекомбинатдин директор къуллугъдикай азадна, обкомдин талукь отделди вичин итим эцигун теклифна. КилигайтIа, ам и хилехъ га­лаз са алакъани авачир ва “Ремстройда” кIвалахнавай, гъилелни михьи тушир кас тир. Зара Латифовади кьетIивилелди аксивал къалурна ва комбинатдин директорвиле пешекар тайинарна. МуьтIуьгъвал къалур тавур министрдилай ЦК-дин партийный контролдин комитетдиз 25 чарчикай ибарат арза кхьена. Арза ахтармишиз, Москвадай  са десте атана. Ахтармишна, обкомдин бюро кIватIна. Дестедин кьиле авай Яков Цвейбаха чпи авур кIвалахдин гьахъ-гьисаб авуна ва эхирдай са бязибур тажубарай, масабур рази авур гафар лагьана: “Зара Агьмедовна Латифова хьтин коммунист, пешекар, руководитель, тешкилатчи, хозяйственник куь республикада хьун еке бахт я. Адалай арзаяр кхьин лазим туш, ам мадни чIехи къуллугъдиз лайихлу кас я…”

Обкомдин 1-секретарди и гафариз къуват гана ва Зара Агьмедовна обкомдин алишверишдинни агьалийриз яшайишдин рекьяй къуллугъдай отделдин заведующийвиле тайинарна.

Обкомдани, ДАССР-дин соцобеспеченидин министр тирлани ва ахпа алаш-булашдин 1990-йисара районэгьлийрин тIалабу­налди, КПСС-дин Мегьарамдхуьруьн райкомдин 1-секретардин къуллугъдал хъфейлани, РД-дин Гьукуматдиз кIвалахал хтайлани, Зара Агьмедовнади республикадин аваданлувал, халкьдин асайишвал патал зегьмет чIугуна. И важиблу кардиз вичин вири уьмуьр бахшна. Ам чи халкьдин тIвар виниз акъудай баркаллу рушарикай сад, чи дамах я. Чна адаз 75-йисан юбилей ва и йи­къа­ра ганвай “Хайи чилел рикI хьунай” гьуьрметдин знак тебрикзава. Сагъвал гурай ваз, чи такабурлу руш!

Нариман Ибрагьимов