Гафарин алемдай
Чи чIалаз урус чIалай атанвай фундамент гафунин чкадал хандакI ишлемишзавай дуьшуьшар чал тIимил гьалтзавач. ЧIалан алим А.Гуьлмегьамедован баянрин гафарганда “хандакI” гафунин мана икI ачухнава: чил яргъи патахъ деринвал аваз эгъуьнна хьанвай чка. Гьелбетда, хандакI гафунин мана анжах фундаментдал сергьятламиш хьанвач. ГьакIан къанавдизни хандакI лугьузва: “Виринрихъай дерин хандакIар яна, яргъи къаратикенралди кIевна”. (А.Искендеров, “Самур”).
Фундамент гафунихъ нугъатра жуьреба-жуьре эквивалентар хьун инкар ийиз жедач. Мисал яз, кIелзавайбурун гегьенш къатариз малум тушир “биневур” гаф гьикаятчи Шихмурад Агъакеримован “Кварар амаз гичинар хада» эсерда гьалтзава: “Кьведавай хкажиз тахьай къван, ада текдиз хкажна, биневурда эцигдай”. Биневур фундамент тирди алим Къ.Акимован гафаргандани къалурнава. Лезги чIалан баянрин гафаргандал асаслу яз, “бине” гаф чи чIалаз араб чIалай атанва.
Бугъубугъ тIвар алай гьашарат чин тийидай ксар бажагьат ава. Адаз кьве лув авай тIветI лагьайтIани жеда. Гафарганра адан урус чIалан таржума слепень яз къалурнава. Маса чешмейрай чир хьайивал, анжах диши бугъубугъри гьайванриз ва инсанриз кIасзава, иви хъвазва. Яни бугъубугъ иви хъвадай жинсинин гьашаратрик акатзава. Инал бугъубугъ (слепень) ва бувун (овод) гафарни (винел патан акунрай и гьашаратар ухшарбур ятIани), какадарна виже къведач. М.Гьажиеван гафарганда овод бувун тирди къалурнаватIани, скобкайра “малар кIасдай еке тIветI” я лагьанва.
Къейд ийин, са жерге чешмейри (гьа жергедай яз — С.Ожегован урус чIалан баянрин гафаргандини) овод ва слепень кьилдин гьашаратар тирди тестикьарзава.
Эгер овод гьашаратдиз бувун лугьун дуьз жезватIа, и дуьшуьшда чавай ам малар кIасдай тIветI я лугьудай зенд инкариз жеда. Гьакъикъатда бувундивай (овод) кIас ийиз жезвач, анжах адан шарагар, иви хъваз, маса гьайвандин къене яшамиш жезва, яни паразитар хьиз.
К.Ферзалиев
