Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьайила, зун пуд йиса авай аял тир. Дяведин ва адалай гуьгъуьнин четин йисар зи бейнидай садрани акъатдач. Хуьруьн вири аялрин уьмуьр гьа сад хьиз физвай: кIвал, куьче, никIерай кьилер кIватI хъувун, гьайванар чIуруз акъудун. Хизанда вирида кIарасин тIураралди гьа са къапунай тIуьн недай. Чилик квайбур канабдин рухвар тир. Лацу фу вучиз анжах суваррин йикъара, чай лагьайтIа, анжах начагъбуруз вучиз гузватIа, ихьтин крарикай чна фикирни ийидачир. Гзаф вахтара гишин аялар, цурун пешер ва маса хъчар нез, чIурара жедай. Каш. Идалай акьалтIай пис кар жеч.
Хизанда чун кьуд аял авай. Фу кIанз, минетзавай чи вилер акурла, “ибуруз за вуч гун, я Аллагь…” лугьуз, диде гзаф фикирлу жедай. “Каш” — и гаф ван хьайила, гилани бедендиз зурзун акъатзава. Фан гьич ни галай затIни гьатдачир, ихьтин гьаларни гьафтейралди, варцаралди ваъ, йисаралди давам жезвай. Маса гуз жедай кьван вири шейэр маса ганвай ва я ризкьидихъ дегишарнавай. Кандуяр ичIи тир, гьаятда кIвалин къушарни амачир. Каш финикди гзафбур дакIвадай ва рекьидай. Гьа ихьтин шартIарани Урусатдай дяведихъай катнавай кесибризни хуьруьнбуру фу-затI гудай, жедай куьмекардай.
Яргъи хъуьтIерин вахтунда гатфар алукьунихъ ялвардай: зулуз картуфар кIватI хъувунвай колхоздин никIериз физ, сад-кьве гъвечIи картуф хьайитIани гьат хъийидатIа лугьуз къекъвез. Вергер, тегьмезханар, ламра-япар ва маса недай хъчар пайда хьайила, гзаф хвеши жедай. Диде тIебиат гзаф жумартлу я: ада четин шартIара инсанриз чан алаз амукьиз куьмекзава. Хъчар чна шешелралди кIватIдай, хъуьтIуьн запас патал кьурурни ийидай.
Ихьтин четин шартIара инсанар чеб-чпихъ галаз гзаф гьуьрметлу, хатурлу тир. Къуни-къуншияр саки са хизан хьиз яшамиш жезвай. Къула руьхъверик кутунвай цIай хкахьайла, купIадаллаз жуьгьенар гъиз, къуншидал фидайди тир. Спичкаяр авачир.
Дяве башламиш жедалди Ахцегь райондин чи Кьакарин хуьре виш кIвал авай. Инай 90 кьегьал Ватан душмандикай хуьз фена. Абурукай 60 касдиз элкъвена хайи ерийрал хтун кьисмет хьанач- саки гьар са хизандиз гъам-хажалат атана.
1945-йис. Зи ирид йис хьанвай. Майдин эхирар тир. Са пуд кIвалин винидихъ хьиз яшамиш жезвай къунши Майихалум чукуриз-чукуриз чи гьаятдиз атана ва кIевиз гьарайна: “Вазигьат, Вазигьат, фронтдай хтай ви хва — ваз, муштулухдин паяр — заз!” Чун, аялар, къулан патав ацукьнавай ва тIач ругун гуьзлемишзавай. Заз жуван чIехи стха гьихьтинди ятIа чидачир — ам гуьгьуьллудаказ фронтдиз фидайла (1943-йис), зи анжах вад йис тир. Стха гьаятдин юкьвал акъвазнава ва гьарнихъ килигзава. КIвализ гьахь хъувунмазди адан сифте суал “Буба гьина ава?” тир. Дидедини вахари буба 1943-йисуз кьейиди адахъай далдаламишнавай кьван. Стхади зун вичин патав тухвана ва “Жамидин, буба (дах) гьина ава?” лагьана хабар кьуна. Тажуб хьайи за адаз буба фад рагьметдиз фенвайди я, ша, за ваз адан сур къалурда лагьанай. Шехьзавай стхадиз дидедини къуншийри са гьар-гьал теселли, сабурар ганай.
Военный гуьрчег партал алай лейтенант стха гзаф чIагайдаказ аквазвай. Хурудал орденрини медалри нур гузвай. Юкьва авай чIу-луник тапанчи авай къакар квай. Дяведин рекьерай ам Прагадиз кьван фенвай. Военный академиядиз гьахьнавай стха отпускдиз хтанвайди тир. Чемодан ахъайна, анай акъудна, заз спортивный костюмни валенкаяр гайила, зи шадвилин тум-кьил хьаначир. Тадиз куьчейриз чукурна, за таяр-туьшерин вилик екез дамахарнай. Диде-буба амай, залай хъсандиз алукIзавайбурун арада за жувни сифте яз тамам инсан яз гьисснай.
Хизандин четин гьал акур чIехи стха кIелиз военный академиядиз хъфеначир. Хуьруьн Советдайни военкоматдай гайи герек тир документар къалурайла, ам армиядин жергейрай аххъайнай. Ада муаллимвал ийиз башламишна. Муаллимриз са кьадар кьезилвилер авай: абуруз гъуьр, запунар, гъери гузвай, колхоздай ужуз къиметрай техил, продуктар ахъайзавай. КIвале суфрадик ризкьи хъхьана.
1954-йис. Хуьре 7-класс куьтягьай зун стхади Дербентдиз тухвана ва И.В.Сталинан тIварунихъ галай дагъвияр патал школа-интернатдик кутуна. Ана чун виш кас кьван авай. Муаллимри дерин чирвилер гузвай, тербиячияр чахъ хъсандиз гелкъвезвай. ТIямлу тIуь-нар, пек-партал гузвай. Сифте чкадал, гьелбетда, хъсандиз кIелун алай. Гьеле гьа йисара а интернатда кабинетрин къайдада тарсар гун кардик кутунвай. Муаллимар вири савадлубур, чпин кIвалах лап хъсандиз чидайбур тир. Эгер и мектеб куьтягьайбурукай сад вуздик акат тавуртIа, педколлективди и кар кIвалахда еке нукьсан яз кьабулзавай. Уьлкведин ва чи республикадин гзаф вузра ва маса чкайрани чи выпускникри — илимдин кандидатри ва докторри — гьакъисагъвилелди кIвалахзама ва я гзафбур карханайрин, хуьрерин, районрин, идарайрин кьиле ава. И цIарарин авторди ДГУ-дин филфак акьалтIарна, тарихдин илимрин кандидатвилин диссертация хвена, доцент, РД-дин школайрин лайихлу муаллим хьана.
Фронтдай хтай хуьруьнвийри колхоз гуьнгуьна хтуна. Хуьре сад лагьай автомашин (полуторка) пайда хьана. Хъсан къайда-низам авай. Вири жемятдин пай квай девлет чуьнуьхун вучтинди я! Законар — къанунар кIевибур тир — угъридив, тахсиркардив къвезвай жаза агакьзавай.
Гьар йисуз за кьведра-пудра хайи ерийрал кьил чIугвазва. Гьар сефердани хуьре хъсан патахъ жезвай дегишвилер аквазва. Заз жуван хуьр гзаф кIанда. ЧIехи Гъалибвал къазанмишуник зи хуьруьнвийрини лайихлу пай кутунва. Дяведин а четин йисара чи колхозди, хуьруьнвийри фронт патал, Яру Армия патал алакьдай вири куьмекар гана.
Ингье зун кьакьан чкадилай хайи ерийриз, эбеди са ванцеллай Самур вацIуз килигзава. Багълар, бахчаяр, къавариз ракь, шифер янавай кIвалер, юкьван школа. Патав — аялрин бахчадин гуьзел дарамат. Хуьруьн муькуь патай администрациядин, ФАП-дин, библиотекадин дараматар, культурадин парк аквазва. Са шумуд туьквенди кIвалахзава. Куьчеяр аваданламишнава.
Къуй гьар са чка мадни абад, авадан, дуьньядани ислягьвал хьурай, несилризни дяведин цIай-гум такурай. Ахьтин пехъи душмандал ЧIехи Гъалибвал къачур Советрин Союздин вири халкьариз, Яру Армиядиз баркалла! Азадвал, аслу туширвал патал миллионралди советрин инсанри чпин чанар къурбандна. Игитриз эбеди баркалла!
Алай девирдани дуьнья секинзавач. Гьавиляй чун гьамиша уях, мукъаят хьун, барут кьуранваз хуьн чарасуз я.
Жамидин Исмаилов,
Педагогикадин НИИ-дин илимдин чIехи къуллугъчи
