Куьчери хипехъанвал чаз гьеле къадим заманайра бубайрилай ирс яз атанвай кьетIен сенят я. Йиса кьведра — гатфариз ва зулуз гьайванар яйлахризни къишлахриз куьчариз хуьн яшайишдин истемишун тир. Виликрай гьайванар дагъларин гирвейрилай яхдиз алудиз кьиле тухузвайтIа, ХХ асирда, шартIар дегиш хьуникди, ракьун рехъ ишлемишиз хьана, гила гьайванар пар чIугвадай еке машинраваз тухуз-хкизва.
Алай вахтунда Дагъустанда гатун яйлахриз 1,5 миллион лапагар (умуми сан ина 5 миллиондилай артух я), гьакI агъзурралди къарамалар куьчарзава. “Берекат хквезва, гила дагъларални чан хкведа!”, — дамах гваз лугьузва машинрин рекьера суьруьйрин юкьва гьатзавай инсанри. Амма жуьреба-жуьре себебрикди и девлет, гьайиф хьи, йис-сандавай тIимил ва дагъларин хуьрерни кесиб ва ялгъуз жезва.
Росстатдин 1-январдин делилралди, Ахцегь райондин вири жуьре майишатра санал 81925 кьил лапагар (абурукай 70113 — диде хипер) ва 15254 ири крчарин гьайванар (абурукай 9325 — ацазвай калер) ава. Хсуси гъвечIи майишатрин гьайванар кьуьд-гад чкадал аламукьзаватIа (абуруз 15 агъзурдалай виниз МРС ва 11 агъзурдалай виниз КРС ава), чIехи майишатринбур (СПК, КФХ, ИП) куьчарзава. Ингье цIини гьайванри Дербент ва Кочубей зонайрин къишлахра кьуьд акъудна, гила хайи дагъларин яйлахриз куьчарзава. Шаксуз, им гьайванар ва хипехъанарни ветеринарный къуллугъчияр патал виридалайни жавабдар ва четин бере я: дул къачуна гьеле бегьем тахьанмаз (пара дуьшуьшра кIелер рекьера хаз, чубанрал артухан азиятар акьалтзава) куьрпе кIелер галай хипер рекье гьатуниз гьазурзава. Абурун гьал ахтармишиз, хаталу азаррин вилик пад кьадай серенжемар кьиле тухузва, кикIламрикайни нет-чIутдикай михьун патал каролиндайни маса дарманрай чуьхуьзва…
— ЦIи Дербент зонадин чуьллера кьурагь хьуникди хипер куьчарунин кампания са 10 йикъан фад, яни 10-майдиз башламишуниз мажбур хьана,- суьгьбетзава Ахцегь райондин УСХ-дин кьилин зоотехник Адильхан Агьмедовани кьилин пешекар Леонард Атлуева. — Къе, 1- июндиз, Дербент зонада кьуьд акъудай 23 майишатдин гьайванарни кIвачи-кIвачи хтана, чкадив ахгакьнава. Кочубей зонадай (ина 31 майишатдин гьайванар ава, чебни “КамАЗ”-ра аваз хкизва) 24-майдилай хкиз эгечIнава. Гьар са йикъалай 10 машиндаваз 5 агъзур гьайван рекье хутазва. Идалайни гъейри, гьар са бригададиз вишелай виниз, санлай 3 агъзурдихъ галаз къарамалар ава.
— Рекье гьихьтин четинвилер гьалтзава? — хабар кьазва чна хуьруьн майишатдин пешекарривай.
— Четинвилер пара ава. Хипер куьчардай рекьер кьилди ксари ихтиярсуздаказ чпиз хкьуна хьиз, саки амач, гьайванар шегьре рекьяй тухузва. Лапагар къаткурдай чкаяр гьелелиг аматIани, абур ерли тадаракламиш туш. Рубас-чайдал муьгъ аламач. Къара-Куьре хуьруьн патав гвай хипер дарманрай чуьхуьдай чка туькIуьр хъувунайтIа, хъсан тир, вучиз лагьайтIа Советский хуьрел гьайванар хаталу гьашаратрикай михьдай серенжемар кьабулайдалай, ваннайрилай кьулухъ Мегьарамдхуьруьн зонада абурук мад азарар акат хъийизвай дуьшуьшар ава. Кочубейдин къишлахрай машинраваз хкун пулдин еке харжийрихъ галаз алакъалу я: гьар са “КамАЗ”-диз 45-50 агъзур манат пул гузва. Дугъри я, гьар са диде — хеб хуьн патал Гьукуматди 200 манат пулдин куьмек гузватIани, ам агакьдалди хипехъанар жаздандал къвезва, я герек вахтунда а пул гъилени гьатзавач. Къишлахрал хипехъанарни абурун хизанар яшайишдин лап чарасуз шартIарикайни магьрум я ва икI мад. Ихьтин шартIара, гьелбетда, жегьилар чубанвилиз къвезвач. Хипехъанар чпин гьайванар хизанралди хуьниз ва шей-шуьй эцигун патал махсус машинар кьуна куьчаруниз мажбур я.
— Гьайванрин гьалар, дулдин нетижаяр гьихьтинбур я, сар маса гуз жезвани? — хипехъанвилин вири месэлаяр чаз итижлу я.
— Кьуьд хъуьтуьлди хьанатIани, гатфар кьурагьдаказ атуникди Дербент зонадин чIурара хъсан векь хьанач, Кочубейдин чуьллериз зиянкар цицIери тади гузва. Гьайванар якIуз-чIарчIиз тарифлу туш, кьилинди, вахт-вахтунда азаррин вилик пад кьадай серенжемар кьиле тухуникди сагълам я. 1-июндин делилралди, санлай 85% дул къачунва, гьеле тамам нетижаяр кьунвач, 90 %-див агакьун лазим я. Гила хайи дагъларин векь, яд, гьава гахлукьайла гьайванрин гьалар хъсан жеда. Сарикай рахайтIа, виликрай хипехъанвилин хилен асул къазанжи сарилай тир. Гила и къиметлу суьрсетдиз уьлкведа вучиз ятIани игьтияж амач, сун парчаярни парталар багьа къиметрай «импортныйбур» серф яз аквазва. Шаз чи хипехъанри чпин саки 130 тонн вижевай сар кило 10-15 манатдай маса гана (им зегьметдин гьакъи туш), чандилай ахлудна. Хамар саки гьакI гадарзава, нек ахцадай кас амач. Хипер анжах са як патал хуьзва лагьайтIа жеда.
Газетдин мумкинвиликай менфят къачуникди мад са хци месэладал акъваз тавуна жедач, — алава хъийизва Леонард Атлуева. — Месела, Гутумрин хуьруьн “1-Май” колхозда 2000-йисалди тушинский жинсинин 5000 гьайван авай. Гила хуьре амайди анжах 200 — 250 лапаг я. Гьиниз фена лагьайтIа, къишлахрин чил авачирвиляй Дербент райондин, яни Шур дередин Агъул, Дербент, Табасаран, Хив районрин чпиз са хебни авачиз кIвачихъ чилер галай (чил, ятахар Минимуществодинди я) майишатриз процентрай гана куьтягь хьана. Процентарни гъвечIибур туш: хуьзвай гьайванрин 10%, вични гьа атайвалди виликамаз истемишзава, гьар са къарамалдай вацра 1000 манат къачузва. Гьа ихьтин шартIара гьатай “Луткунский”, “Заря” совхозрин гьайванар куьтягь хьана, Мичегьрин колхоздал кIукI къвезвач. Важиблуди тир и месэла чна датIана къарагъарзаватIани, РД-дин хуьруьн майишатдин министерстводи, гьукумдарри са серенжемни кьабулзавач.
Дашдемир Шерифалиев
