Гъалибвилин параддин — 75 йис
Социализмдин къурулуш мадни мягькемарзавай, зегьметчи инсандиз кIвалахдай, кIелдай, азад вахт менфятлу крарал машгъул жедай, сагъламвал артухардай азадвилер, ихтиярар ганвай, шартIар, къулайвилер тешкилзавай Советрин Союз тIвар алай государстводи халкьдин майишатдин саки вири хилера къазанмишзавай агалкьунри капитализмдин нахайрив ахвар вугузвачир. Абур гьар са къулай уламда кIас гуз алахъзавай.
Виридалайни зулуматдин, инсансузвилин къарар гьам чеб ва гьам инсаният патал, Гитлеран Германияди кьабулна. Ада дуьньядин кьвед лагьай дяведик цIай кутуна ва хабарсуз Советрин Союздин мулкарал гьужумна. Хуьрер, шегьерар барбатIиз, техилдин никIер, багълар, салар куз, аялрилай эгечIна кьуьзуьбурал кьван тергиз, къирмишиз гатIунна. Зегьметдиз къабил вири, пар тухудай вагонриз ягъиз, РагъакIидай патахъ рекье туна. Арийский миллетдиз вири муьтIуьгъ хьун лазим я, немсер вири халкьарилай виняй я лугьузвай Гитлеран, Гимлеран, Гебельсан алчах планар кьилиз акъудзавай, инсанвилин чин аламачир, руьгьда инсафдиз чка амачир фашистрин кьушунрал гъалибвал къачун регьят месэла тушир.
Гитлераз 1941-йисан 7-ноябрдиз Москвадин Яру майдандал вичин кьушунрин парад тухудай, дуьньядиз СССР — социализмдин уьлкве амач лугьудай фикир малумардай ният авай. Амма Иосиф Сталина Яру майдандал Яру армиядин кьушунрин парад кьиле тухвана ва абуру гьа инлай Москвадин къваларив кIватI хьанвай фашистрин полкарал, дивизийрал гьужумна. 1945-йисан 24-июндиз, Верховный Главнокомандующий И.Сталинан тапшуругъдалди Яру майдандал Гъалибвилин парад къурмишнай. Гила, 75 йис алатайла, коронавирусдин тIугъвал себеб яз Гитлеран Германиядал Гъалибвал къачуна 75 йис тамам жезвай юбилейдин парад 9-Майдиз тешкилдай мумкинвал хьанач. Россиядин Федерациядин Президент Владимир Путина юбилейдин парадар тухудай югъ 24-июнь яз малумарна. Им, дугъриданни, гьам тарих ва гьам алай муракаб вахт патални зурба метлеб авай кар жеда.
1945-йисан 24-июнь. И юкъуз Гъалибвилин парад кьиле тухуникай я гьукуматдин, я армийрин кьилера акъвазнавайбуру садани фикирнавачир. Германияди рей ганвай, амма чка-чкада гъвечIи женгер давам жезвай. Яру армиядин кьушунар Европадин уьлквейра амай. Абуру азаднавай шегьерра, хуьрера къайда — низам хуьнин, фашистрин амукьаяр терг авунин, сиясатдин ва общественный гьалар пайгардик кухтунин карда куьмек гузвай. Гьа са вахтунда Советрин Союздин барбатIнавай, чукIурнавай, харапIайриз элкъуьрнавай шегьерар, хуьрер, карханаяр чкадал хкунин лап зурба ва четин везифа вилик акъвазнавай. Гьа ихьтин гьалара И.Сталина Гъалибвилин Парад кьиле тухвана кIанзавайдакай месэла кудна.
Адан фикирдалди, идахъ СССР-дин гележег патал еке метлеб авай. Ватандин ЧIехи дяведа гъалибвал къазанмишуналди, Советрин Союз вири инсаниятдин гьакъиндай жавабдарвал хиве гьатзавай супердержавадиз элкъвенвай. Идахъ галаз сад хьиз, зурба уьлкведин статус дегиш хьуникай гьам СССР-дин халкьдиз, гьам дяве себеб яз хьанвай цIийи союзникриз — амадагриз ва гьакI душманриз, акси ксаризни къалурна кIанзавай.
Идан гьакъиндай Генеральный штабдин начальникдин заместитель, армиядин генерал Сергей Штеменкоди рикIел хканай: “Пуд лагьай рейхди рей гана вад югъни алатнавачир. Верховный Главнокомандующийди чаз Гитлеран Германиядал гъалиб хьунихъ галаз алакъалу яз парад кьиле тухуникай фикирар лугьунин, веревирдер авунин тапшуругъ гана ва кьетIендиз малумарна: “Герек вири гьазурвилер акуна, гьар садан рикIел аламукьдай парад тешкилна кIанда. Ана вири фронтрин ва вири кьушунрин векилри иштиракдайвал хьурай…”. Генштабдин теклифар Сталинав 24-майдиз агакьарна. Теклифар ада кьабулна, амма къалурнавай вахтарал ам рази хьанач. Чна параддиз гьазурвилер акун патал кьве варз герек къведайдакай лагьанвай. Амма Сталина чаз са вацран муьгьлет гана. Яни, 24-июндиз Яру майдандал Гъалибчийрин парад кьиле фин лазим тир.
И парад виликдай тухвайбурулай квелди тафаватлу хьун герек тир? Гьелбетда, кьетIен краралди, къайдайралди. Античный девирдин тарихар рикIел хкуналди. Параддин кьилин вакъиа чи аскерри хканвай Германиядин пайдахар Мавзолейдин кIаник майдандал гадарун тир. Римдин аскеррини гъалибвилер къазанмишайла, душмандин пайдахар, махлукьат кIватIна, чилел гадардай. Ихьтин теклифни (фашистрин пайдахар гадарун) советрин машгьур тарихчи, академик Евгений Тарледи ганай.
Югъ тайинарна, гила вири терефрихъай гьазурвилер акун герек тир. Гьялна кIанзавай месэлаяр садни кьвед тушир. Душмандин 200 пайдах тухудай ротадин аскерар хкягъун ва репетицияр тухун. Парадда иштиракзавай 10 фронтдин хкянавай полкариз штандартар гьазурун. И тапшуругъни Москвадин военный эцигунардайбурун подразделенидин командир, инженер-майор Максимоваз гана. МичIи яру рангунин ва къизилдин гъаларалди цванвай штандартар Сталиназ бегенмиш хьанач. Амай цIуд юкъуз цIийибур гьазурна кIанзавай. Кардив ЧIехи театрдин яратмишдай производстводин мастерскойрин пешекарар эгечIна. Абуру къалурнавай вахтундилай вилик тапшуругъ тамамарна ва устIаррин кардал вири разини хьана. Гьар са штандартдин заланвал цIуд килограммдив агакьзавай. Ихьтин пайдахар кьадай къуватлу аскерарни жагъурна.
Москвадин фабрикайра, мастерскойра ва ательейра кIвалахзавайбуру Гъалибвилин Параддик чпин лайихлу пай кутуна. Абуру генералри алукIдай цIийи жуьредин 250 форма ва цIувад агъзур касдиз (офицерар, аскерар, морякар, атлуяр, пограничникар, летчикар, танкистар…) комплектар цвана. Гьа са вахтунда пияда аскерриз — цIийи каскаяр, танкистриз — комбинизонар ва шлемар, морякриз — бескозыркаяр, мичманкаяр, генералриз ва маршалриз фуражкаяр гьазурна.
10-июндиз Москвадиз фронтовикар — параддин иштиракчияр къвез гатIунна. Лугьун лазим я хьи, гьар са фронтдай, армиядай лайихлу офицерар, аскерар хкянавай. Абур парадда къекъведайвал (строевой камаралди) вердишарни авуна кIанзавай. Са шумуд ротадикай кIватIнавай (пияда, артилерриядин, танкарин, авиациядин, атлуйрин, саперрин ва связистрин) 11 полкуна 16225 офицер ва аскер авай. Виридал цIийи парталарни. Гьатта гьар са иштиракчидин яшни, буйдин кьакьанвални, сагъламвални, бедендин мягькемвални фикирда кьунвай.
Параддин тешкилатчийрин фикирдалди, суварин партал алай кьушунар 1945-йисан 20-июндиз Берлиндай хкай Рейхстагдин кукIушдал хкажай Гъалибвилин Пайдахдин гуьгъуьнаваз гьерекатдик акатун лазим тир. Амма Пайдах кьуна кIанзавай десте (Степан Неустроев, Михаил Егоров, Мелитон Контария ва Илья Сьянов) и важиблу кардиз гьазур тушир. Неустроеван хирер сагъ хъхьанвачир. Муькуь аскерри строевой гьазурвилерай усалвал къалурна. Мярекатда къецепатан уьлквейрай атанвай гзаф мугьманар жезвай. Параддикай фильм гьазурзавай. И юкъуз вири крар анжах вини дережада аваз кIанзавай. Гьавиляй маршал Георгий Жукова Гъалибвилин Пайдах тухудай десте акъвазарна. Пайдах гьамишалугъ хуьн патал Яракьлу Къуватрин музейдиз тешкилна вахкана.
24-июндин экуьнахъ Германиядин пайдахар ва штандартар чинебан гьалара Яру майдандал гъана ва махсус ротадив вугана. Абурук гьар жуьре йисарин, кIалубрин, манадин пайдахар квай. Абур 1945-йисан майдиз «СМЕРШ» командадин аскерри кIватIнай, жагъурнай, фашистривай вахчунай. Берлиндай ва Дрездендай 900-дав агакьна немсерин пайдахар гъанвай. Абур лишанчийрин 291-дивизиядин 181-полкунин командир Архип Коркшукоди кьабулнай ва параддиз акъудна, гадардай 200 пайдах хкянай. Къад-къад кас авай цIуд жергеда Василий Бложенныйдин ибадатханадилай В.Ленинан мавзолейдал кьван магълуб хьанвай Германиядин пайдахар тухвана ва гадарна. Агъзурралди инсанар кIватI хьанвай майдандилай къарагъай сес Москвадин гзаф куьчейрив агакьнай жеди.
Июндин варз тиртIани, югъ мекьиди, марф къвазвайди тир. Параддин мярекатда, жергейра 24 маршал, 249 генерал, 2536 офицер ва 31116 аскер авай. Маршал Рокоссовскийди регьбервал гузвай Гъалибвилин Парад маршал Жукова (абур ва абурун ассистентар балкIанрал алай) кьабулна. Генерал-майор Семен Чернецкийдин гъилик квай оркестрди музыка язавай. Музыкантрин кьадар 1300 касдилай алатнавай. Экуьнин сятдин 10-даз, Кремлдин курантрин сесерихъ галаз, Яру Майдандал лацу балкIандаллаз маршал Жуков атана. Кьушунрилай цIар элкъуьрна, полководец Сталин ва Политбюродин членар акъвазнавай трибунадиз хкаж хьана. ЦК-дин ва СССР-дин Гьукуматдин тIварунихъай Жукова Советрин Союздин халкьариз, Яракьлу Къуватрин баркаллу векилриз Гъалибвал тебрикна. Ахпа СССР-дин гимн тамамарна. Артиллеристри 50 залп гана. Яру майдан “гьуррадин” сесери къачуна.
Марф къвазвай югъ тирвиляй самолетар цавуз хкаж хьанач, я меркездин карханайрин рабочийрин дестеярни майдандилай фенач, амма суваррин мярекатар нянихъ (марф акъвазна) ва йифдини куьчейра, гьаятра, кIвалера давам хьана. Йифен сятдин 11-даз цавун бушлухриз зенитчикри 20 агъзур ракетаяр ахъайна. Гъалибвилин парад ва сувар Москвадин цава прожекторри нурламишнавай Гъалибвилин орден пайда хьуналди ва 25-июндиз Кремлдин ЧIехи дворецда Параддин иштиракчияр къунагъ авуналди акьалтIна.
Гила, РФ-дин Президент В.Путина тайинарнавайвал, 24-июндиз Москвада ва вири регионрин шегьерра Гъалибвилин 75 йисан юбилейдиз талукьарнавай парадар кьиле тухуда. Дагъустан Республикадин парад Каспийск шегьерда тешкилда. Им къенин несилдин патай Гитлеран генералрал, кьушунрал, абурун инсансузвилел, инсафсузвилел гъалибвал къачур Советрин халкьдиз ва Яру Армиядин кьушунриз регьбервал гайи командирриз, жуьрэтлу, дирибаш, къагьриман аскерриз гьуьрмет авунин, абурун тешпигь авачир кьегьалвилер, игитвилер рикIел хуьнин лишан я. Са рахунни алач, парадди ва юбилейдиз талукь маса мярекатри гьар са россияви Ватандал дамах авунин, уьлкведин аслу туширвал, азадвал хуьнин гьиссерив ацIурда.
Нариман Ибрагьимов
