Белиж поселокдихъ вичиз кутугай итижлу тарих ава. Кьиблепатан Дагъустандин чlе­хи поселокрикай сад тир Белиждиз алай аямдин статус (поселок городского типа) 1965-йисуз ганва. 1899-йисуз  арадал атай Бе­лиж­дин 121 йис я. Белиждинни райондин центр тир Дербентдин арада 20 км. мензил ава. По­селокда яшамиш жезвай агьалийрин 92 процент лезгияр я. Амайбурук  урусар, азербайжанар, табасаранар, агъулар, рутулар, чувудар акатзава.

Поселокда 14500 агьали яшамиш жезва­. СССР чкlидалди ина агьалияр кlвалах­дал­ди таъминарзавай консервиярдай, чехиррин заводар, кьве совхоз кардик квай. Гила и кар­ханайрикай садни амач. Инсанри салар цаз башламишна. Идакайни хийир ама­­чиз акурла, саки гьар хизандай сад-кьве кас, чпин кьил хуьз, Россиядин регионриз фенва­.

Белижда  хуьруьн  майишатдин  колледж, гимназия, юкьван образованидин вад идара, поликлиника ва участковый больница,  спортдин кьве школа, аялрин кьве бахча, аялрин искусствойрин школа, аялрин яратмишунрин кlвал, культурадин кlвал кардик ква.   Ватандин Чlехи дяведа телеф хьайибур эбеди рикlел хуьнин лишан яз, ма­лум тушир Ас­кердиз хкажнавай памятник поселокдин юкьвал ала.Тежрибалу муаллимри школайра кlелзавай 1700 аялдиз чирвилер ва тербия гузва. Ина Кеферпатан Кавказдин ракьун­ ре­кьерин станция кардик кваз 120 йис я. Белижда кьилдин ксарин “Юждаг”, “БТВ”, “НТБ” — пуд телеканалди кlва­лах­зава.

Чун и йикъара поселокдин кьил  Гьабибулаев  Рамиз  Гьабибулаевичахъ  галаз гуь­руьш­миш хьана ва адавай поселокдин уьмуьрдикай, яшайишдикай, авай месэлайрикай ва гележегдин планрикай  суьгьбет авун тlалабна.

— Жуван суьгьбет за авунвай кlвалах­ри­лай гатlунда. Къенин йикъалди “Самофинансированидин программадин” сергьятра аваз  поселокдин консервиярдай карханадилай “Ахниг” микрорайондиз кьван 1,5 километрдиз, рекьерин фондунин гьисабдай “Цlийи поселок” микрорайондин са километрдилай виниз рекье, Заводская куьчеда авай вад мертебадин кlвалерин вилик квай куьчеда ва гьаятда къир цанва. Аялриз, къугъвадай ва спортдал машгъул жедай тадаракар эцигна,  спортдин майдан туькlуьрнава. Поселокдин Загьир Арухован тlварунихъ галай куьчедик 2 километр мензилда яд авахьна фидай канализациядин турбаяр кутунва.  Амадагрин куьмекдалди шегьредилай поселокдиз къвезвай куьчеда кьуд километр мензилда эквер тунва.

Са вахтара СССР-дин поселокра тухвай паркарин конкурсда сад лагьай чкадиз ла­йихлу хьайи  поселокдин парк гьакl гадарна, тамуз  ва зирзибилдин гьамбарханадиз элкъвенвай. Поселокдин агьалияр, школайрин чlе­хи классра кlелзавай аялар чалишмиш хьана, анаг михьи авун патал са шумуд субботник тухвана.  Гьазурвал акурла, парк реконструция авун патал “Къулай шартIар” программадик кутуна. И программадин сергьятра аваз  кьве гектар чилел алай парк цIийи хъувуна. Гила ина чи агьалийриз чпин аяларни галаз ял ядай мумкинвал хьанва­.

Эгер куьне  поселокдин экономика, яшайиш, образование, культура вилик тухун патал федеральный, республикадин  бюджетрай ахъайзавай пулар бес жезвани лагьана суал эцигайтlа, жаваб сад я: бес жезвач. Чка­дин бюджетдин мумкинвилер зайифбур хьуни , гьелбетда, чун кlеве твазва. Ихьтин гьалдай экъечlунин мураддалди эхиримжи йиса­ра чна чкадин бюджетдиз артухан пулар къведай рекьер жагъурзава.

Эвела Белижда консервиярдай, чехиррин заводар, “СССР-дин 60 йис” тlвар алай совхоз, “Дагсоюз” база, ПМК, “Сельхозхимия” ва масабур авай. Вири агьалияр кlвалахдай чкаяр аваз,  пакадин йикъак умуд кваз яшамиш жезвай. Гила лагьайтlа, кlвалах жагъуриз лап четин хьанва. Хейлинбур Россиядин регионриз фенва. Бейкарбурун кьадар саки 3800-дав агакьнава. Кlвалахдай чкаяр же­дайвал са вижевай кархана эцигдай амадаг кьванни вилик экъечlзавач.

Лагьана кlанда, — давамарзава вичин ихтилат Рамиз Гьабибулаевича,  — “Хпеж”  микрорайондин жемят, аваданламишунин кlва­лахар тухудайла, амадагвал ийиз викlегь я. Абурун активвал  аваз куьчеяр аваданламишунин са шумуд субботник тухвана. Сурарин  жу­гъунар ремонтна, къуйдал кьур эцигна, къуйдал ва кьур алай чкадал экверин линия тухвана, кьейиди кучукдайла герек къвезвай алатар авай махсус кlвал  ремонт­на­,­  экъечl­на­вай цацар, кул-кус атlана, зирзи­бил кlватl­на, фурар авай чкайриз накьвар хъивегьна, сурарин къерехра авай тарариз яд гудай хвал михьна. Иниз КамАЗ-дин са рейс къум ва са рейс чиргъ, бетондин 100 плит­ка гъана ичlирнава. Муькуь субботникдиз жемятди ди­гидай яд гузвай къанав михьна, 68 агъзур манатдай 500 мм-дин 18 турба къа­чуна,  абур атlана, лазим чкайрик кутуна, Первомайский куьчеда авай къанав экскаватордалди михьна, аниз бетондин латар ве­гьен­ва. Советский куьчеда авай газдин линиядин турбайриз шир яна, “консервиярдай заводдилай” микрорайондин школадал кьван авай ЛЭП-дин столбайрал йифен эквер эцигнава.

Чlехи хьанвай микрорайондиз  трансформатордин къуват бес тежез, эквер мукьвал-мукьвал хкудзавай. И месэла гьялун патал халкьдин куьмекдалди кlватlнавай пулунихъ 400 квт-дин трансформатор къачуна. Чи тIа­ла­буналди райсетдин работникри монтаждин к/валахар тамамарна, ам кардик кутуна.

Къенин юкъуз поселокда кардик квай  шко­лайра кlелзавай аялриз муаллимри  алай аямдин истемишунрив кьадайвал, тарсара инновациядин методар ишлемишиз, чирвилер гузва.  Образованидин программайрилай гъейри­, тарсара, классдин сятера, классдилай къе­це тухузвай кружокрин кlвалахда аял­рин чирвилер гьар са патахъай деринарзава,  гъвечlи классрилай башламишна, аялриз ватан кlан хьунин, милли адетрал амал авунин, халкьдин тарих ва дидед чlал чирунин тербия гуниз кьилин фикир гузва. Гьар йисуз 9 -11-классра кlелунра къазанмишнавай чlехи агалкьунрай ва чешнелу къилихдай са жерге ученикриз ва спортда чемпионвилин тlварариз лайихлу хьанвай жаван спортсменриз поселокдин администрациядин патай грамотаяр ва къиметлу пишкешар гузва.

Гьелбетда, жаванарни рикlелай ракъурзавач, — давамарзава  поселокдин кьили.  — Жегьилар терроризмдинни экстремизмдин идеологиядикай хуьн, наркотикрикай авай зияндиз  талукь яз абурун  арада гъавурда тва­­дай кlвалах тухун, абуруз культурадин ва диндин рекьяй дуьз тербия гун — им чи буржи я. Чна гьар йисуз “Спорт терроризмдиз, экстремизмдиз, наркотикриз акси я” лишандик кваз  поселокдин школайра кlелзавай жаванрин арада велоспортдай ачух турнир, апрел­дин­ вацра поселокдин кьилин кубок патал ми­ни-футболдай къугъунар, поселокдин кьил яз кlвала­хай рагьметлу Юсуф Азизов ри­кlел хкуниз та­лукьарна, волейболдай турнир ва маса мярекатар тухузва. Вири мярекатрик жува  къуьн кутазва ва зи гуьзчивилик кваз кьилени физва­.

Алай вахтунда зирзибилдин месэла цlай алайди хьанва. 2008-йисалай 2018-йисалди поселокда коммунальный амукьаяр (зирзибил) кlватlунин рекьяй техникани,тежрибани, кlвалахдин къайдада гьатнавай къурулушни авай. 2019-йисуз Россиядин Федерацияди акъуднавай къанунрин истемишунар уьмуьрдиз кечирмишунин сергьятра аваз зирзибил кlватlунин, улакьра аваз тухунин, гьялунин, сортариз чара авунин, терг авунин кlвалахар кьилиз акъудун патал региондин оператор  “Экологи-Ка” ООО тайинарна. Ингье кьве йисуз и компаниядивай сакlани кlва­лах гуьнгуьна тваз жезвач. Вири нарази я. Халкьди арзаяр кхьизва, гуя батlул чун я. Мад­ни региондин оператор аватlани, санитарный нормаяр хуьнин мураддалди, поселокдин администрация  зирзибилдикай куьчеяр михьуниз мажбур жезва.

Белижвийри чпин рухваяр тир Советрин Союздин Игит Абас Исрафиловал, милли сиясатдин, динрин крарин ва къецепатан ала­къайрин рекьяй Да­гъус­тан­дин министр хьайи рагьметлу Загьир­ Аруховал, “Жуьрэтлувиляй” ордендин сагьи­бар милициядин  лейтенантар Наврузбег Абдулагъаевал ва Агьмед Эседуллаевал, (абурун тlварар куьчейриз ва гимназиядиз ганва)­, РФ-дин МВД-дин Акаде­мияда кафедра­дин за­ведующий яз кlва­лах­завай  юридический илимрин доктор,  экономикадин илимрай профессор Къазиагьмедов Гьасан Маме­до­ви­чал, РФ-дин лайихлу воен­ный летчик, гене­рал­-майор Тагьир Гьажиевал, дуьньяда маш­­­гьур алим, рагьметлу Ра­мазанов Закидин Мегьамедовичал, “РД-дин лайихлу му­ал­­­лим”, “РД-дин образованидин отличник”, “РФ-дин умуми образованидин отличник”, тlварар ганвай цlудралди муаллимрал, РД-дин лайихлу духтуррал ва хейлин масабурал­ дамахзава.

Поселокдин администрациядин гележегдин планра аялрин бахча, жегьилар ва яшлу­бур патал спортдин комплекс эцигун, аялар гимназиядиз физвай Абас Исрафилован тlварунихъ галай куьчеда  къир цун ава.

Белиж поселок вири вахтара, садалайни аслу тушиз, агьалийрин къуватдалди вилик фейи чка я. Белижвияр кlвал-югъ кутадай, галатун течиз зегьмет чlугвадай, аялриз бубайрин адетралди тербия гуз, ватанпересар чlехи ийидай зурба рикlер авай инсанар я. Чна поселокдин баркаллу тарихдал, зегьметкеш, ислягь инсанрал, хъсан адетрал­ ва алай аямдин агалкьунрал дамахзава. Белиж вилик тухуз, бюджет арадал гъиз пай ку­­тазвай карханайриз ва гьар са кьилдин карчидиз за чухсагъул лугьузва. Абурун арада “Отег”, “Белпиво”, “Ширван”  ООО-яр, “Иппон”, “Карамелька”, “Стройбаза “Лидер”, “Альянс” карханайрин карчияр ва масабур ава. Чна гьар юкъуз, администрациядин ва поселокдин депутатрин, поселокдин активдин ва  чна ийизвай кlвалахрихъ майилвалзавай  виридан куьмек галаз, Белиждин тарих кхьизва, саналди Белиж виликди тухуз алахъзава. Сад-садан гъавурда гьатиз, сада-садаз куьмек ийиз хьайитIа, чалай чи багъри чкаяр  генани  аваданламишиз алакьда.

— Къуй квехъ и рекье агалкьунар хьурай!

Къагьриман  Ибрагьимов