(Эвел — 34-35, 37-40-нумрайра)

7. Керчеквал

Мусурман кас вичин вири крара керчекди, дугъриди хьана кIанда. Вучиз ла-гьай­тIа, а кар Аллагь-Таалади ва Адан Расулди (къуй Аллагьдин патай са­лават ва саламар хьурай вичиз) эмирзава. Къуръанда лагьанва  (9-сура, 119-аят, мана): “Эй, иман гъанвайбур! КичIе хьухь (квез) Аллагьдихъай ва куьн керчекбурухъ галаз хьухь”.

Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гьадисда лагьанва (мана): “Квез важиблу я керчекал авун, гьакъикъатда керчеквили — хъсанвилихъ (дуьзвилихъ), хъсанвили (дуьзвили) Женнетдиз гъизва ва давамарда итимди (инсанди) керчеквализ ва чалишмиш жез (къекъвез) керчеквилихъ, та ам Аллагьдин вилик гзаф керчек кас яз кхьидалди. Яргъа хьухь (мукъаят хьухь) куьн табдикай, гьакъикъатда табди — зулумдихъ, зулумди ЦIуз гъизва ва давамарда итимди (инсанди) тапарар ийиз ва тапаррихъ чалишмиш жез, та ам Аллагьдин вилик тапархъанрикай яз кхьидалди” (Муслим).

Гьелбетда, керчеквал авуниз хъсан бегьерар, нетижаяр ава:

1). РикIин, чандин секинвал. Гьадисда лагьанва  (мана): “Керчеквал секинвал я” (Тирмизий).

2). Берекат хьун къазанмишунра. Гьадисда лагьанва (мана): “Маса гузвайдазни , маса къачузвайдазни — кьведазни чпин савдадин икьрар тестикьардай ва я а икьрардай экъечIдай (икьрар чIуриз) ихтияр ава, та абур кьведни чеб авай межлисдай (чпин гуьруьшдай) чара жедалди. Эгер абуру кьведани (чпин савдада) керчеквал авуртIа ва ачухдиз баян гайитIа, абуруз чпин алишверишди берекат гуда (жеда), эгер абуру (ачух тавуна) чуьнуь­хайтIа ва табайтIа, абурун алишверишдин берекат квахьда” (Бухарий).

3). Шагьидвилин дережадив агакьун. Гьадисда лагьанва  (мана): “Ни Аллагьди­вай керчеквилелди шагьидвал тIала­бай­тIа, Аллагьди а кас, гьатта ам вичин месел кьейитIани, шагьидвилин дережадив агакьарда” (Муслим).

Инсан вичин рахунра керчек хьайила, ам табдикай яргъа жеда. Таб рахунар мунафикьвилин лишанрикай я. Гьадисда лагьанва (мана): “Мунафикь касдиз пуд лишан ава: ада, рахадайла, табда, гайи гаф (ам) чIурда ва адал ихтибар авурла, хаинвалда” (Бухарий).

8. Жумартвал

Жумартвал мусурмандин ахлакьрикай я ва адан иманди, диндар амалди ам мискьивиликай, мутIлакьвиликай хуьзва ва ми­хьи ийизва.  Къуръанда лагьанва (59-су­ра, 9-аят, мана): “Ва вуж вичин нефсинин­ мискьивиликай (мутIлакьвиликай) хвен­ватIа, гьахьтинбур я агалкьунар авайбур!”

Гьадисда лагьанва (мана): “Гьакъи­къатда, Аллагь  Гзаф Жумартлуди я ва Адаз жумартвал, хъсан (къени) ахла­кьар кIанда,  ахмакь (сефигь, нагьакь) ахла­кьар — такIан” (Ибн Гьажар).

Мад са гьадисда къейднава (мана): “Ихтияр авач пехилвализ анжах кьве кас квачиз: итим — вичиз Аллагьди гзаф мал-девлет ганвай ва абур (викIегьдиз) гьахъ­дин рекье харжзавай; итим — вичиз Аллагьди камаллувал (арифдарвал) багъишнавай ва адалди дуван ийизвай, масабуруз чирзавай” (Бухарий). (Къейд: Шариатда пехилвал къадагъа авунва. И гьадисда лагьайтIа, ихтилат лацу пехилвиликай физва).

Бухарийди агакьарнавай гьадисда тес­тикьарзавайвал, “гьар юкъуз — (Аллагьдин) бендеяр патал, экуьнин вахт алу­кьай­ла (цавай), кьве малаик эвичIзава, абурукай сада лугьузва: “Я, Аллагь! Вуна (диндин рекье харжзавайдаз) эвез хце ва чуькьвена кьуна акъвазнавайдаз — телефвал”.

Мад са гьадисда къалурнава, Пай­гъам­барди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) вичин паб Айшадивай (Аллагь рази хьурай вичелай) жузуна: “Чна тукIунвай хипекай чаз вуч ама?” Айшади (Аллагь рази хьурай виче­лай) лагьана: “Са шейни амач адакай, са вилик квай кIвачин кIулундилай гъейри”. Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) лагьана: “(Чаз) ама вири са вилик квай кIвачин кIулундилай гъейри” (яни, чна садакьа яз гайи якIар, адан суваб чаз Эхиратда кьисмет жеда, ва амай пай чаз кьисмет жедани, жедачни чаз чизвач…).

Имам Шафииди (Аллагьди вичиз регьим авурай), вич азарлу хьайила (ам а  азардик кьенай), вич флан касди чуьхуь­рай­ ла­гьана веси авунай. Имам кьейила, ада чуь­хуьн веси авур касдиз эвернай. Ам атайла, ада лагьана: “Зав гице имамди кхьенвай­ чар”. Адав чар вугана. Ана кхьенвай: “Имам­ Шафиидал пудкъанни цIуд агъзур диргьем­ бурж ала”. А касди ам вири иесийрив вах­ку­­дай­ икьрар кхьена. Ада лагьана: “Им я  зи чуь­хуьн (имамдин мейит)”. Гуьгъуьнлай ам хъфена.

9.Умунвал (регъуьвал, дамахсузвал)

Гьадисда лагьанва (мана): “Садакьади мал-девлет тIимилардач (адалди эменни тIимил жедач) ва Аллагьди вичин лукIраз, ада гьаф авурла, анжах гьайбатлувал артухарда. Ни Аллагь патал умунвал авуртIа, Аллагьди адан дережа хкажда” (Муслим).

Са гьадисда Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) лагьанва (мана): “Эгер заз хипен кIвач нез эверайтIани  (илифарайтIа­ни), за жаваб гуда, эгер заз хипен кIвач пишкеш авуртIани, за ам кьабулда” (Бухарий).

Мад са гьадисда къейднава (мана): “Чпихъ галаз Къияматдин юкъуз Аллагь рахан тийидай пуд (жуьре) ксар ава, абур Ада михьини ийидач ва абуруз (Ам) килигни ийидач. Абуруз азиятар, азабар жеда. Абурук зина авур кьуьзуь кас, тапарарзавай пачагь ва такабурлу кесиб акатзава” (Абу-Давуд).

10. Аллагьдихъай кичIевал хьунин къилих

Гьадисда лагьанва  (мана): “Гьакъи­къатда, гьалал крар баян гана ачухарнава, ва гьакъикъатда, гьарам крарни баян гана ачухарнава. Абурун кьведан арада шубгьалу (шаклу) крар ава. Гзаф инсанриз абур чизвач! Ва вуж шубгьалу (шаклу) крарикай яргъаз (къерех) хьайитIа, ада вичин дин ва намус хуьзва,  вуж шубгьалу (шаклу) крариз аватайтIа, ам гьарам кардиз аватнава, чубан хьиз — (масадан мулк тир) чилин къвалав хипер хуьзвай. Гьавиляй лап мукьвал (лап мумкин) я абуру гьаниз гьахьна тIуьн! Эхь! Дугъриданни, гьар са пачагьдиз вичин хуьдай чка ава. Эхь! Дугъриданни, Аллагьдин “хуьдай чка” Адан къадагъаяр я! Эхь! Дугъриданни, беденда (жасадда) (са) якIун кIус ава. Ам дуьзди хьайитIа, вири беден дуьзди жеда, ам чIуруди хьайитIа,  вири беден чIуруди жеда! Эхь! Ам  къелби (рикI) я!” (Бухарий, Муслим).

Мад са гьадисда лагьанва (мана): “Пуд гьал (кар) ава: низ абур хьайитIа, адаз имандин ширинвал жагъида (чир жеда): Аллагь ва Адан Расул (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) (амайбурулай) вирибурулай пара кIан хьун, са кас кIан хьун анжах Аллагь патал (Аллагьдин рекье) ва куфрдиз (элкъвена) хтун лап такIан хьун — вич ЦIуз гадарун такIан жедайвал”. (Бухарий, Муслим).

(КьатI ама)

Ямин  Мегьамедов,

диндин рекьяй алим