Халкьди “кьил” гафуниз талукь яз гзаф ми­салар туь­кIуьр­на­ва: “Ахмакь кьи­ли кIва­чериз секинвал гудач”, “Балугъ кьилелай ктIи­­­да”, “Акьул бар­макда ваъ, кьи­ле жеда”, “Карвандин кьил къаргъа хьайила, ада карван хара­пIадиз тухуда”…

Аквазвайвал, кьил, инсандиз хьиз, обществодизни (хизандиз, хуьруьз, райондиз, республикадиз ва икI мадни) герек я.

ИкI, “кьил” манадал “руководитель”, “регьбер”, “лидер”, “полководец”, “вожатый”, “вождь” гафарни ала­ва жезва. Дережаяр жуьреба-жуьребур ятIани, асул мана сад я: хи­зандилай гатIунна, уьлкведин кьи­лиз кьван абур инсанриз рехъ къалурзавай, гъвечIи ва чIехи планар (стратегия) туькIуьрзавай, месэлаяр гьялиз куьмек гузвай ла­йихлу ва жавабдар ксар я.

Регьберар уьмуьрди вичи арадал гъизва ва тербияламишни ийизва. Ислягь чIавузни, женгинани гьакI я.

Полководецди гьинихъ ялайтIа, аскеррини гьанихъди ялдайдал шак алач. ВикIегь полководецдихъ ви­кIегь аскерар — кьегьалар жедайдини тарихдай чаз малум я. Суворов, Кутузов, Багратион, Сталин, Жу­­ков ва икI мадни рикIел хкин. Пачагьарни гьакI я. Ахмакь, ваясуз пачагьди уьл­кве чкIунал, халкь кашал гъидайдини чаз са акьван яргъарай ваъ, алатай асирдин 60-90-йисарин гьакъикъатдай акуна.

Куьрелди, обществода кьил хьун гьакIан кьуру гафар туш. Кьиливай гзафбуру гзаф терефрин лайихлувилер истемишзава.

Амма, чеб гьа дережадиз лайихлу тушиз, кьакьан тахтар кIани ксар чи девирда тIимил гьалтзавач. Бязибур са гьихьтин ятIа вилив хуьн тавур шартIари, крари вилик кутазва. “Перестройщикри” чи общество акьван терсина элкъуьрна хьи, лап усал кьарарни кьерехар — суьруьдин кьулухъ кьил вилик кутуна. Абурни тарашчийризни угърийриз ем хьана. Гьихьтин хуьрер, районар, шегьерар чкIана, чкIидай чкадал гъана. Уьлкве чкIана… Гьа йисара башламишай кризис (экономикадин, культурадин, образованидин, марифатдин, акьул-камалдин ва икI мадни) гьелелиг алатнавач. Дуьньядин майданда къурмишзавай мусибатри (тапан «демократия» илитIуни, терроризмдин идеологияди, экологиядин хирери, миграциядин катунрини калтугунри ва икI мадни) кризисар генани дерин ва гужлу хьунал гъизвайдини сир туш… Ибур вири бегьем кьил тахьайла жезвай крар я.

Аквар гьаларай, гьа ихьтин крари арифдар Сулейман икI рахурнай:

Ажайиб къвез, фида дуьнья,

Я вилик, кьулухъ тийижиз.

Са зерре кьван эдеб, гьая,

Вичик квай синих тийижиз…

 

Акуна заз бязи чанар:

Гьая авачир бязи чинар,

Акун къене вич инжинар,

Вичиз я син, легъв тийижиз.

 

Крар-яваш, гафар — еке,

Я вирт чидайд туш, я сирке,

Вичин рикIиз кIанда шуьшке

Гатаз, мисмар, мих тийижиз…

( “Вич яцIуз кьадай авамдиз” шиирдай )

* * *

Амал — бетер, гафар — гуьрчег,

Таб амаз, на ийич керчек.

Хъицикьдинни жеда лечек,

Ваз видни бапIах хьиз жемир…

( “Вичиз вич бегенмишдаз” шиирдай )

Течиз вичин лугьудай гаф,

Сивяй чикIиз гьар патахъ каф,

Жуван акьул жуваз гзаф

Яз чир хьун бес четин тушни?..

( “Четин тушни?” шиирдай )

Ажеб лагьанвачни! Гуя акI я, арифдар къе яшамиш жезва, къе аквазва адаз чи са бязи регьберарни чиновникар, депутатарни маса мандатар гъилевайбур…

Тарих шагьид я: СССР хьтин зурба государство чкIунин асул се­беб­карар, чпи-чеб вине кьаз, нефсинихъ ялиз, халкьдинни Ватандин итижар рикIелай ракъурай, нубат алачиз важарар гъиле гьатайбур я. Абуру ара­баяр, чархар хкатдалди, чпиз кIа­ни­вал гьална.

Н.Хрущев хьтин авантюристди цайи тумари бегьерар гана ва гилани гузма. Вичин хсуси итижар вилик куту­налди, ада неинки партиядин, обществодин, гьакI марифатдин бинеярни чукIурна.

И кар чи халкьдин, Ватандин душманри иллаки хушвилелди кьабулна. “Къайи дяве” лугьудайди или­тIунал­ди, къенепатани “вад лагьай колонна” — пулдихъ маса къачур хаинар къуват­лу авуналди, чи уьлкве ва вири дуьнья гьихьтин чкадал гъанатIа, къе чун шагьидар я.

Дугъриданни, дуьз лугьузвайди я: савадлу, рикI михьи, кагьулвал течир сердердин суьруьяр гьи чIавуз хьайитIани якIа-чIарчIе жеда. Ферсуздикай — жанавурриз куьмекчи…

И мукьвара чи республикадин кьилни дегишарна. Вучиз икI аву­на­тIа? Жаваб винел ала: уьлкведин регьбердиз регионрин кьилин къуллугъдал жегьил къуватар хьана кIан­зава. ЦIийикIа фагьум-фикирзавайбур, имтигьанриз фад ва дуьздаказ жаваб гуз жерибур…

“Бармакда звар авайдан кIатIа гар жеда”, “Вичин тарифардай устIар кар течирди я”, — лагьанва халкьдин мисалра.

Республикадин кьилиз цIийиз  атанвай касдин бажарагъдикай, ахлакьдикай, тежрибадикай халкьдиз хуш жедай келимаяр гзафбуру лу-гьуз­­ва. Рахунрал са артух рикI ала­чир­,­ уьмуьрдин кIуь-цуру алаз хьиз акунвай ксарикай сад я. Уьлкведин Президентди авунвай хкягъун, чи фикирдалдини, лайихлуди я. ГьикI хьи, Да­­гъустан вири девирра гзаф миллетар, динар, культураяр санал алай, идахъ галаз сад хьиз, месэлаярни гьа­­кьван гзаф авай регион яз машгьур­ я. Ина Кьил гьикьван дерин фагьум-фикирар, гегьенш алакьунар, ахлакьдин винизвал, гафунин дуьзвал ва керчеквал авайди хьун лазим ятIа фикирдиз гъун четин я.

ЦIийи касди республикадиз цIийи нефес, цIийи къуватар, мумкинвилер гъун, артухарун виридан эрзиман я.

Мад са кар ава: кьили хъсандиз кIвалахун патал адаз куьмекчи кьве вилни, кьве ябни, гьар сад уяхардай мезни ганва… Абуруни садвал хуьн, санал кIва­лахун герек я. КIвачери кьил ваъ, кьили кIвачер саламат авун паталди…

Мердали Жалилов